ژەهراوی و ئاوەزگەردان
لە زمانی گشتیدا بە ئینتۆڵۆمای قورقوشمی، ئەگاریکی قورقوشمی، شیپەڕە ئاڵی قورقوشمی، قورقوشمی ژەهردار و ژەهرداری گەورەی پێدەگوترێت. لە جسنی ئینتۆڵۆمایە، لە خێزانی ئینتۆڵۆماتاسیی، سانی ئەگاریکاڵەکان، پۆلی ئەگاریکۆمایسیت و کەرتی باسیدیۆمایکۆتایە. قارچکێکی ژەهراوی و کوشندەیە لە سەرتاسەری ئەوروپا و باکووری ئەمریکا دەبینرێت. لە ناوچەکانی دەریای رەش و ئوستانی ئادیامانی تورکیا، ئێران و باکووری یوونانی چین کە دەکاتە ئاسیا هەیە. هەندێ سەرچاوە بە ناوە زانستییە کۆنەکەی واتە ئینتۆڵۆما لیڤیدوم یا رۆدۆفیلوس سینیوەیتس ناوی دەبەن. واژەی ئینتۆڵۆما یونانییە و بە واتای لۆچو یاگنج بوو بۆ دیوە ناوەوە دێت و هەروەها سینیوتوەم واتە شەپۆلدار؛ کە ئاماژەیە بەشێوەی کەچ و خوری کڵاوی ئەم چەشنە کوارگە. لە ئەوروپا ئەم کوارگە بەرپرسە لە سەدا دەی ژهراویبوونەکان بە کارگ. ئەو کەسەی دەیخوات لە دوای ٣٠ خولەک تا دوو هنگار نیشانەکانی رەوانی و رشانەوەی لێدەردەکەوێت؛ و تا ٤٨ هنگار دەخایەنێت. جەرگ بە توندی ژەهراوی دەبێت و نیشانەی ئاوەزگەردانیش وەک وڕێنەکردن لە نەخۆشدا دەردەکەوێت. بە دەگمەنیش نەخۆش بۆ چەند مانگێک تووشی خەمۆکی بووە. خودی ژەهرەکان تا ئێستا نەناسراون بەڵام لە وانستەیەکدا کە لە رۆژهەڵاتی ناوچەی دەریای رەش کراوە، گوتراوە کە ئەم چەشنە قارچکە بەرزترین رێژەی مسی تێدایە؛ هەروەها رێژەیەکی بەرزی تۆتیای تێدایە. لە باشووری رۆژهەڵاتی پۆڵەند دەرکەوتووە کە کڵاو و قەدەکەی رێژەیەکی بەرزی جیوەی تێدایە بە بەراورد لەگەڵ قارچکەکانی تردا. هەروەها ئەمەیش زانراوە کە رێژەیەکی زۆر لە پێکهاتەی ئارسنیکی تێدایە.
کارگی ئینتۆڵۆما سینیووەیتم بە تەنیا و بە کۆمەڵیش دەڕوێت. هەروەها بینراوە لە باشووری ئەریزۆنای ئەمریکا بەشێوەی مانگابەکەڵیش روواوە. بە زۆری لە پاییزدا و تەنانەت لە ئەمریکا لە هاوینیشدا دەڕوێت. لە دارستانەکانی درەختە گەڵاڕێزۆکەکاندا و لە بن درەختی راج و بەڕوودا و زۆر بە کەمی لە بن درەختی بێتوولە\غان دا دەڕوێت. بە زۆری لەسەر خاکی قوڕ و گەچین دەڕوێت. لەوانەیە لە پارک و مێرگ و چیمەنیشدا بڕوێت. هەرچەند ئەم چەشنە خۆی وەک رەژکەکەڕووی درەختی بی پێناسەکراوە بەڵام زۆربەی چەشنەکانی تری ئەم جسنە بە گەندەژی ناسراون.
ئینتۆڵۆما سینیووەیتم ساڵی ١٧٨٨ بەشێوەی زانستیانە لەلایەن ژان باپتیست فرانسوا بولیاردەوە وەسفکرا؛ و ناوی لێنرا ئەگاریکوس لیڤیدووس. ئەو سەردەمە زۆرینەی شیپەڕەدارەکان لە جسنی ئەگاریکوس هەژمار دەکران. سەرەنجام ساڵی ١٨٧١ کەووزانی ئەڵمانی پۆڵ کوومەر رایگواست بۆ جسنی ئینتۆڵۆما کە پێکهاتووە لە نزیکەی ١٠٠٠ چەشن و ناوی ئینتۆڵۆما سینیووەیتمی لێنا. ئینتۆڵۆما سینیووەیتم ئورگی جسنەکەیشە؛ واتە هەموو چەشنەکانی ئەم جسنە دەکەونە ژێر ناوی ئەمەوە.
رەنگی کڵاوەکەی سپیی عاجییە و لەگەڵ چوونەسەری تەمەنیدا تاریکتر دەبێت. سەرەتا قووچەکییە و دوواتر کەمێک تەخت دەبێت و بەرزاییەک لە بەشی نەوەراستی دروستدەبێت. لە تەمەنی ساواییدا کەمێک دیسناکە. لێوارەکانی وەک نەرمەی گوێی مرۆڤە. تیرەی کڵاوەکەی ٦٠ تا ١٥٠ میلیمەتر دەبێت. کاتێک کە هەوا زۆر گەرم دەبێت کڵاوەکە تەوا دەکرێتەوە و تەخت دەبێت و لێوارەکانی شەقار شەقار دەبێت.
رەنگی شیپەڕەکانی سپیی زەردواشە. لە یەکترییەوە نزیکن و کاتێک هاگەکانی پێدەگەن و رەنگی شیپەرەکان بەلای ئاڵذا دەگۆڕێت. واتە رەنگی هاگەکانی ئاڵە. چێژی ئاساییە بەڵام بۆنی دەسنیشان نەکراوە.
رەنگی قەدەکەیشی سپیی عاجییە و لوولەکییە بەڵام هەندێک جار بنەکەی سەلکدارە. درێژییکەی ٣٠ تا ١٠٠ میلیمەتر دەبێت و تیرەی ئەستووریەکەیشی ٦ تا ١٥ میلیمەتر دەبێت. هیچ قەف و ئەڵقەیەکیش بە قەدەکەوە نابینرێت.
سەرچاوە:
No comments:
Post a Comment