زڕەبوومەستێرە، زڕەبوومەسارە

 ناوی زانستییەکەی بریتییە لە ئەسترایوس هایگرۆمێتروکوس.  جۆرە قارچکێکە لە خێزانی دیپڵۆسیستاسیی. کاتێک کە ساوایە لە پزلیک\پسڵە دەچێت بەڵام لەگەڵ چوونە سەری تەمەنی دا توێکڵی سەرەوەی لەتلەت دەبێت و لە شێوەی ئەستێرە بە زەوییەوە پان دەبێتەوە.  ئەم جۆرە کوارگە لەو جۆرە کەڕووانەیە کە پەیوەندیی هاوژینییان بە درەختەوە هەیە و پەیوەندییەکەی دەرەکییە نەک ناوەکی.  واتە لە نزیک هەندێک جۆر درەخت نەبێت، ناڕوێت؛ چونکە بەشێک لە خۆراکەکەی لە درەختەکەوە دابین دەکات.  بە زۆری لە خاکێک دەڕوێت کە زیخ و چەوی هەبێت.  هەر وەک پزلیک لە کاتی پێگەیشتنی دا دەتەقێت و تۆزێکی قاوەیی لە نێواخنەکەیەوە دێتە دەرەوە کە بریتییە لە هاگەکانی.

ئەم جۆرە کوارگە لە ئەمریکا دەڵێن بۆ خواردن ناشێت، بەڵام لە هیندوستان و نیپاڵ و باشووری بەنگلادێش دەخورێت و لە بازاڕەکان دەفرۆشرێت.  شایانی باسە کە کارگی بوومەستێرەیش هەیە کە جیاوازە لە زڕەبوومەستێرە.  بە دڵنیاییەوە زڕەبوومەستێرە لە کوردستان هەیە، هەرچەند تا ئێستا هیچ ڤیدیۆ و وێنەیەکی لێ بڵاونەکراوەتەوە.

گۆشتی کەڕوویی

وەک هەمووان دەزانن گۆشت یەکێکە لەو خۆراکانە کە زۆربەی مرۆڤەکان ئارەزووی خواردنی دەکەن و سوودێکی زۆریش بە لەش و لار دەگەیەنێت.  هاوکات کەسانێکی زۆر هەن کە بە یەکجاری گۆشتیان لە نێو لیزگەی خۆراکی رۆژانەی خۆیاندا سڕیوەتەوە؛ جا بە هەر هۆکار و بیانوویەک بێ لە خواردنی خۆ دەپارێزن.  بۆ پڕکردنەوەی شوێنی بەتاڵی گۆشت زۆر کۆشش کراوە و زۆر جۆر خۆراک دەسنیشان کراوە. بۆ وێنە گۆشتی سۆی و کوارگ و دۆمبەڵانەکان بە هەموو جۆرەکانیانەوە.  

ئەوەی لەم ڤیدیۆیەدا جێگەی سەرنجە بریتییە لە گۆشتێکی کەڕوویی کە دەچێنرێت و دوای سێ هەفتە پێدەگات و دەکرێت وەک هەر گۆشتێکی تر بۆ خواردن بەکاربهێنرێت.  دیارە ئەم گۆشتە پێویستیی بە ئاشپێژ و چێشت لێنەرێکی باش هەیە تا بە بەکارهێنانی ئاڵەت و ماددەکانی تری وەک شەکر و خوێ و بیبەر، چێژە ترشەکەی کەم بکاتەوە؛ ئەگینا ساختار و پاتۆری ئەم گۆشتە کاتێک کە دەیجاویت هەست دەکەیت زۆر لە گۆشتی ئاژەڵ دەچێت.

پیکنۆپۆروس کۆکسینیوس

ئەم چەشنە قارچکە ناسراوە بە کەوانەی نارنجی و کوارگێکی مشەخۆرە؛ لە خێزانی فرەسووەکانە.  زۆر نزیکە لە جسنی ترامێتیس ؛بەڵام گەورەترین جیاوازییەکەی بریتییە لە رەنگی. ئەم چەشنە رەنگی نارنجییە و رەنگی ژێرەوەی تۆخترە و وەک لە ڤیدیۆکەدا دیارە فرەسووە واتە داپۆشراوە بە کونۆچکەی وورد وورد.  تا تەمەنی زیاتر دەبێ رەنگی کاڵتر دەبێتەوە و سەرەنجام نزیک دەبێتەوە لە رەنگی سپی.  یەکەم جار ساڵی ١٨٥١ لەلایەن ئێلیاس ماگنوس فرایسەوە وەسفی کراوە.  

شێوەی کەوانەیی یا باوەشێنییە؛ و قەدی نییە.  کواگێکی جیڕە و بۆ خواردن ناشێ.  پیکنۆپۆروس کۆکسینیوس لەسەر درەختی زیندوو و مردوو و پارچە چێوەیش دەڕوێت. لە کەشوهەوای شێدار و تەنانەت ووشکیش دا دەڕوێت. تواناییەکی زۆری هەیە لە داڕزاندنی درەخت دا.  بۆی هەیە بە تەنیا و ڕوێت و زۆر جاریش بە کۆمەڵ دەڕوێن.  سەرەتا قەبارەی بچووکە و پاشان لەگەڵ چوونە سەری تەمەنی دا گەورەتر دەبێت.  رەنگی هاگەکانی سپییە و وەک هەموو سوودارەکان، هاگەکانی لە سووەکاندا هەڵدەگرێت.

هیچ توێژینەوەیەیکی پزیشکی سەبارەت بە لایەنی دەرمانییەکەی ئەنجام نەدراوە؛ بەڵام ئەبۆریجناڵەکانی ئوسترالیا واتە مەردمە خۆجێییە رەسەنەکەی ئەوێ بۆ چارەسەری دەوکولی واتە برین و زیپکەی ناودەم و هەروەها لێو دەیجاون.  هەروەها دەیدەن بە ئەو منداڵە ساوایانە کە تازە ددانیان دەردێت تا بیگەزن.

کانتەرێل

ناوی ژمارەیەک چەشنە قارچکە لە جسنەکانی کانتەرێڵووس، کراتێرێلووس، گۆمفووس و پۆڵیۆزیلووس.   ئەمانە مەردمیترین جۆرەکانی کوارگی خۆڕسکی خۆراکی پێکدەهێنن.  بە تایبەتی لە ئەوروپا زۆرە و بەباشی ناسراون.  رەنگیان نارنجی، زەرد یا سپییە.  گۆشتنن و شێوەیان لەرەحەتی دەچێت.  ناوی کانتەرێل لە ووشەی کانتارۆسی یونانی وەرگیراوە کە واتای جۆرێک لە لیوان یا پەرداخ دەگەیەنێت کە گەورەیە و هەنگڵی هەیە و بۆ خواردنەوەی بیرە\ئاوجۆ بەکاری دێنن. گوایە شێوەی کوارگەکە لە شێوەی ئەو جۆرە لیوانە دەچێت.  لە کوردەواریی کۆندا دوو جۆر لیوان یا پەرداخی وا گەورەمان هەبووە؛ یەکیان پێی گوتراوە قرۆشکە و هەنگڵی هەبوو. ئەوەی تر ووشەی قارەوانەیە کە بە قەبارە گەورەتر بوو لە قرۆشکە و وەک ئێو هەنگڵی هەبوو.  ئەگەر بێتوو ناوی کانتەرێل بکەینە کوردی دەبێ بڵێین کارگی قارەوانە کە پڕ بە پێستێتی.

  

زۆرێک لە چەشنەکانی ئەم کوارگانە بۆن و بەرامەی میوە دەدەن. بۆ وێنە بۆنی قەیسی یا چێژەی بیباریان هەیە واتە توونن.  کوارگێکی تر هەیە کە زۆر لە کانتەرێل دەچێت بە ناوی (هایگتۆفۆرۆپسیس ئۆرانتیاکا) کە ناسراوە بە زڕە کانتەرێڵ و ژەهراوییە.  زۆر جار لەگەڵ کانتەرێڵ دەگۆڕێ؛ ئەوەندە لە یەکتری دەچن.  باشترین نیشانە بۆ لە یەکتری جیاکردنەوەیان بریتییە لە شێوەی شیپەڕەکانیان.  زڕەکانتەرێل شیپەڕەی راستەقینەی هەیە بەڵام کانترێل شیپەڕەکانی لە راستیدا گنج و لۆچن نەک پەڕە.

سەرچاوە

میزۆری دیپارتمێنت ئۆف کۆنزێرڤەیشن

کەڕوویەکی کوشندە

کەڕوویەکی کوشندە لەرێگەی جووتبوونەوە فرەپات دەبێت، کە دەتوانێت جۆری زۆر مەترسیداری دەرمان بەزێن بخاتەوە.

توێژەران لە زانکۆی ماکماستەر رازێکی پەرەسەندنیان ئاشکراکرد سەبارەت بە بیماریزایەکی (پاتۆجین) کوشندە کە بەرپرسە لە بەهێزکردنی سووپەربەگ یا بەکتریایەک کە ئەنتیبایۆتیک دەبەزێنێت.  ئەم کەڕووە بە هۆی جووتبوونەوە بەرهەم دێت.  لە کاتێکدا کە ئەم جۆرە بە یەکگەیشتنە دەگمەنە، زانایان دەڵێن دەشێت جۆری کاندیدا ئۆریسی زۆر دەرمان بەزێنتر و مەترسیدار بەرهەم بهێنێت، کە توانایی ئەوەی هەبێ خێراتر بڵاوببێتەوە.  کاندیدا ئۆریس کەڕوویەکە کە دەبێتە هۆکاری هەوکردنی مەترسیدار و زۆر جاریش مەرگ.  زۆر جار تووشی ئەو نەخۆشە لاوازانە دەبێت کە لە نەخۆشخانە دەخەوێنرێن.

بە پێچەوانەی ئاژەڵ و رووەکەکان، ریزەندامەکانی ئەم سروشتە بەشێوەی ئاسایی دابەش دەبن و ناتوخمەزا وەچە دەخەنەوە.  واتە یەک دەبێتە دوو، دوو دەبێتە چوار و تاد..

سەرچاوە

ساینس دەیلی

کارگی ماکرۆسایب جایگانتیا

چەشنە کوارگێکە شوێنزاکەی بریتییە لە هیندوستان (بەنگاڵی رۆژاوا)، پاکستان و نیپاڵ.  ساڵی ١٩١٢ رووەکزانی ئینگلیس جۆرج ئێدوارد ماسی ئەم قارچکەی وەسف کرد و ناوی لێنا ترایکۆڵۆما جایگانتیەم.  ساڵی ١٩٩٨ گوازرایەوە بۆ نێو جسنێکی تازە بەناوی ماکرۆسایب.  ئەو جۆرانەی لە پاکستان و چین کە وەک ماکرۆسایب جایگانتیا پۆلێنراون زۆر لە یەکترییەوە نزیکن تا ئەو جۆرانەی هیندوستان.  لە بەنگاڵی رۆژاوا بەشێوەی تاک یا کۆمەڵە دەڕوێت. هەندێک جاریش بەشێوەی مانگابەکەڵ لە شوێنی سێبەر و چیمەنزاردا دەڕوێت.  یا لە پاڵ درەختە گوڵڕسکەکاندا دەڕوێت.  باس لەوەیش کراوە کە ماکرۆسایب جایگانتیا لە لە هەرێمی کێرلالای هیندوستان لە پاشەرۆی فیل دا روواوە.

کوارگێکی خۆراکی و بەچێژە و بە زۆری لە کەنار جادە و رێگاکاندا دەفرۆشرێت.  ئەم قارچکە لە هیندوستان توانراوە بە دەست بڕوێنرێت.

ئەم چەشنە قارچکە کڵاوکەی لووسە و سەرەتا بەشێوەی قووچەکییە و تا تەمەنی هەڵدەزنێت پتر دەکرێتەوە و پان دەبێتەوە تا تیرەکەی دەگاتە ٣٠ بۆ ٣٥ سانتیمەتر.  رەنگی بگۆڕە.  سەرەتا رەنگی سپییە بەڵام بەرە بەرە دەگۆڕێت بۆ رەنگی بۆری کاڵ. شیپەڕە تێکگژاوە پێلدارەکانی رەنگیان زەردە.  لاسکە لوولەکییەکەی بەرزایی دەگاتە نێوان ١٥ تا ١٨ سانتیمەتر؛ و ٨ سانتیمەتر بەرین دەبێت.  رەنگی قەدەکەی هەمان رەنگی کڵاوەکەیە.  گۆشتە پتەوە سپییەکەی لە ئاستی لاسکەکەیدا سێ سانتیمەتر ئەستوور دەبێت.  رەنگی هاگەکانی سپییە و شێوەیان لە ژێر گەردبین دا هێلکەیی دەردەکەوێت.

سەرچاوە

گڵۆباڵ فەنگاڵ رێد لیست

هینداوی

جسنی لایتیپۆروس

لایتیپۆروس سینیناتوس

یەکێکە لە جسنەکانی کارگی خۆراکی کە لە زۆربەی مەڵبەند و ناوچەکانی جیهان دەبیندرێت.  ژمارەی چەشنەکانی ئەم جسنە نزیکەی بیست چەشنە.  هەندێک لە چەشنەکانی ئەم جسنە بەتایبەتی لایتۆپۆروس سولفوریوس، بە ناوی گۆشت فڕووجی دار، قارچکی گۆشت فڕووج یا کەڕووی گۆشت مریشک ناسراون چونکە وەک دەڵێن پاتۆر و چێژ و بەرامەی وەک گۆشتی مریشکە.  دیارە چەشنە قارچکی تریش هەیە کە ناسراوە بە مری دار، نابێ ئەمانەمان لێ تێکەڵ ببێت. مامری دار چەشنە قارچکێکی فرەسووە کە بە مایتاکی ناسراوە و ناوە زانستییەکەی بریتییە لە گریفۆڵا فرۆندۆسا.  زۆر جاریش پێی دەڵێن سەرکە بەران.   هەروەها کوارگێکی تریش هەیە ناوی کارگی مریشکی سوورەوەکراوە و ناوە زانستییەکەی بریتییە لە لایۆفیڵەم دیکاستیس.

قارچکەکانی جسنی لایتۆپۆروس وەک رەفە چین چین دەکەونە سەر یەکتری.  شێوەیان کەوانی یا نیوە بازنەییە.  قەبارەیان گەورە دەبێت؛ تەنانەت هی ئەوەندە گەورە تۆمار کراوە کە قورساییەکەی گەیشتووەتە ٤٥ کیلۆ.  زۆربەی جاران لەسەر درەختی بەڕوو دەڕوێن؛ هەرچەندە بۆی هەیە لەسەر چنار و بی و درەختی تریش بڕوێت.  لە کاتی ساوایی دا رەنگیان زەرد بۆ گۆگردی و نارنجییە و بەرە بەرە رەنگەکەیان کاڵتر دەبێتەوە.  لێوارەکانیان بەشێوەی هێڵێکی کاڵتر لە بەشەکانی تر دەردەکەون.  پاتۆری ئەم چەشنە قارچکانە کەمێک جیڕە وەک جیر\لاستیک.  بە دەربڕینێکی تر دەڵێی سینگی سوورەوەکراوی مریشکە.  زۆربەی چەشنەکانی ئەم جسنە خۆراکیبوونیان سەلمێندراوە.  

کاتێک کە لەسەر درەختێک دەڕوێت، زۆر جار ساڵی دووەم و سێهەم چوارمی دوواتریش لەسەری دەڕوێتەوە؛ ئەگەر کەش و هەواکەی لەبار و گونجاو بێت.  کاتی رووانی هاوینی درەنگ و سەرەتاکای پاییزە.  ئەم کوارگە سەرەنجام درەختەکە دادەڕزێنێت و بەجۆرێک ووشکی دەکات کە نەرمایی لە درەختەەدا ناهێڵێت و وایلێدەکات بە بەرکەوتنی هەر هێزێک بپەڕێت.  

سەرچاوە

مەشرووم ئێکسپێرت

فێرست نەیچەر

ئای ناچراڵیست

جسنی لایکۆپێردن

پسڵەی لایکۆپێردن پێریاتوم

یەکێکە لە جسنەکانی پسڵە\پزلیک کە نزیکەی ٥٠ چەشنە پزلیک دەگرێتەخۆ.  زۆربەیان قەبارەیان بچووکە و زۆر گەورە نابن.  لە خێزانی ئەگاریکاسیی و سانی ئەگاریکاڵەکانە.  ئەم ناوە پێکهاتووە لە دوو ووشەی یونانی. لایکۆس واتە گورگ و پێردۆن واتە فس.  پێکەوە واتە فسەگورگ.  لە هۆرامی و کورمانجیش دا رێک ئەم ناوە هەیە و پێیدەڵێن تسڵە وەرگانە یا فسەگور.  لە هەندێک ناوچەی تریش بە فسە، تسڵە، پسڵە، کارگەفسە، کارگە بۆتسیلکە و تاد.. ناسراوە.  ئەندامانی ئەم جسنە وەک لە وێنەکەدا دیارن لووس نین بەڵکوو بە چینێکی زبر داپۆشراون.  لە وەرزی هاوین و پاییزدا، لەو شوێنانە دەڕوێن کە ئاردەدار یا چێو و دارە ووشکەڵەی لێیە. هەروەها لە نێو چیمەن یا لە دەوروبەری رێگا و بان دەڕوێن.  زۆربەیان دەخورێن؛ بەتایبەتی پێش پێگەیشتنیان.

شایانی باسە کە جسنی کاڵڤەیشیایش یەکێکە لە جسنەکانی پزلیک و لە خێزانی ئەگاریکاسی و سانی ئەگاریکاڵەکانە.  ژمارەی چەشنەکانی دەوروبەری ٣٥ دانەیە.  یەکێک لە ئەندامانی ئەم جسنە کاڵڤەیشیا جایگانتایە کە کێشی زۆر گەورە دەبێت و رەنگە بگاتە ٢٠ کیلۆ؛ یاخود قەبارەی دەگاتە ١٢٠ سانتیمەتر.  مەردمی خۆجێیی هەندێک هەرێمی باکووری ئەمریکا لە کۆنەوە گۆشتی پزلیکی کاڵڤایشیایان بەکاردەهێنا بۆ وەستاندنی خوێنڕێژی و ساڕێژکردنەوەی برین.  لویس و کڵارک کە دوو دۆزەرەوەی ئەوروپایی بوون لە باکووری ئەمریک،ا لە یادداشتەکانیان دا نووسیویانە کەوا ساکاکاویا کە کچێکی هۆزە خۆجێیەکانی باکووری ئەمریکا بوو وەک دیلمانج هاوکاریی ئەوانی دەکرد، بۆ ئەوانی باس کردووە کە نێواخنی پزلیکەکە دەخەنە سەر برین و خوێنەکەی دەوەستێنێ؛ و پاشان لاینابەن تا برینەکەی چاک دەبێتەوە.  لە سەردەمی تازەیشدا ساڵی ١٩٦٣ زانست سەلماندی کە ئەوە راستە. هەربۆیە لەو رۆژگارەوە ئیتر ماددەی ئەنتیبایۆتیکی کاڵڤیسین لەم چەشنە پزلیکە گەورەیە دەردەهێنرێت؛ و دەکرێتە دەرمانێکی کاریگەری دژەهەو و دژەلوو.

سەرچاوە

ناوەندی نەتەوەیی بۆ زانیاریی بایۆتەکنۆڵۆژی

زانست

بریتانیکا

کووکینا ترایکۆڵۆما

ناوە گشتییەکەی بریتییە لە کاسەی تیسکداری گەرمەسێری.  چەشنە کوارگێکە سەر بە جسنی کووکینایە.  لە ناوچە گەرمەسێرییەکان لە سەر چێوی رزیو و نمناک دەڕوێت.  رەنگی ئاڵی کەمڕەنگە و لە هەردووک دیوی دەرەوە و نێوەوەی کاسەکەدا ووردە تیسکی لەسەر دەڕوێت.   تیرەی کاسەکە لە ٥ تا ٢٠ میلیمەتر دەبێت.  لاسکەکەیشی ئاڵی کاڵە و ووردە کوڵکی لەسەر دەڕوێت.

سەرچاوە

فەنجای ماپ

تاندف ئۆنڵاین

مووزەی کوارگ لە زاگرێب

یەکەمین مووزە\مۆزەخانەی کارگ لە ساڵی ٢٠١٣ لە شاری زاگرێب پایتەختی وڵاتی کرواتیا کرایەوە. ئەم مۆزەخانەیە سەرەتا تەنیا ٣٤ جۆر کارگی تێدا نمایشکرابوو بەڵام ئێستا پتر لە ١٥٠٠ جۆر کارگی تێدایە و هەرکام لەوان جۆرەکەی یان سیفەتەکەی بە کورتی نووسراوە. ئەم کوارگانە بە شێوەی "فریز درای" ووشک کراون تا رەنگ و شێوەی بنەڕەتیی خۆیان بپارێزن. لەم مووزەیەدا چات بە جۆرەها کارگی دەگمەن و ناوازە دەکەوێت کە ئەگەر لەوێ نەبێ، رەنگە تا مردنیش نەیبینیت چونکە کات و شوێن و خەسڵەتەکانی رووانیان زۆر تایبەتە. ئەم مووزەیە هەموو رۆژانی دووشەممە تا هەینی کاتژمێر ١٠ی سەرلەبەیانی تا ٤ی ئەوارە بە رووی مەردم دا کراوەیە.

کۆردیسێپس گەنی

 

چەشنێک کەڕووە لە خێزانی کۆردیسێپیتاسیی و لە جسنی کۆردیسێپسەکانە.  یەکەم جار لەلایەن رووەکناسی ئوسترالیایی رۆناڵد کامپبێڵ گەنەوە ناسێندراوە و ناوی لێنراوە (سفایریا گەنی) بەڵام دوواتر گوازرایەوە بۆ جسنی کۆردیسێپس.  ئەم کوارگە لە ناوچەکان ئانهوی، گوانگدۆنگ، گیجوو، هێنان، هوونان، جیانسی، سیچوان و یوونانی چین و هەروەها لە ئوسترالیا دەڕوێت.  

ئەم قارچکە لەو شوێنانە دەڕوێت کە کولانەی مارزیوەی (لێپیدۆپتێران)ە.  لە راستیدا لە سەری بێچووی مارزیوەکەدا گەشەدەکات و دەڕوێت.  مارزیوەکە کاتێک کە تووشی ئەم کەڕووە دەبێت دەچێتە قووڵایی کولانەکەیەوە.  کەڕووەکە گەشە دەکات و گەورە دەبێت و سەرەنجام لە خاک دێتە دەرەوە.

بە شێوەی بنی مێڵی سپی و مشکی لە خاک دێتە دەرەوە.  ٣٦ تا ٥٢ میلیمەتر درێژ دەبێ و پانییەکەیشی لە نێوان ٤ تا ٩ میلیمەتر دەبێ.

ئەم چەشنە کوارگە زۆر گرانە و نرخی کیلۆیەکی دەگاتە ٢٠٠٠ دۆڵار.

کەڕووەکانی جسنی پۆداکسیس

کەڕووەکانی جسنی پۆداکسیس جسنێکن لە نێوان کارگ و پسڵەدا.  نە بە تەواوی قارچکن و نە بە تەواویش پزلیکن؛ هەربۆیە پێیان دەگوترێت  کەڕووی سیکۆتیۆید.  وەک کوارگ قەد و باڵایان هەیە بەڵام شێوەی کڵاوەکەیان هێلکەییە و وەک پسڵە گۆشتنە؛ لە هەمان کاتدا شێوەی زۆر لە کارگی کۆپرینووسی نەکراوە دەچێت.  پێکهاتەکەیان لە کوارگی ئاسایی رەقترە.  ژمارەی چەشنەکانی ئەم جسنە نزیکەی پەنجا چەشنە و بە هەموو ناوچە و مەڵبەندەکانی جیهان دا بڵاون و بە زۆری بە شێوەی تاک یا کۆمەڵ و لە شوێنی لمین، رەق  و ووشک دەڕوێن.  نزیکەی پەنجا چەشنیان لێ ناسراوە.  شیپەڕەیان نییە و لە کاتی پێگەیشتنیان دا نێوەکەیان تۆزێکی قاوەیی یا مەیلە و رەشی تێدایە.  لە ناوچە گەرمەکان کەڕووەکانی پۆداکسیس لەو شوێنانە دەڕوێن کە شارە مۆرانەن.  واتە پەیوەندییەکی توندوتۆڵ لە نێوان مۆرانەکان و کەڕووی پۆداکسیس دا هەیە.

مەردمە رەسەن و خۆجێییەکەی ئوسترالیا ئەم جۆرە کەڕووە بۆ رەنگکردنی پرچی سپی و روخساریان بەکاردێنن.  هەروەها لە رەنگڕێژیش دا بەکاردەهێنرێت.  لەگەڵ میز یا ئامۆنیا تێکەڵ دەکرێت و رەنگی سوور یا رەشی لێ بەرهەم دەهێنرێت.  لە رووی خۆراکیشەوە ژەهراوی نین بەڵام خواردنیان نەبووەتە نەریت.

سەرچاوە:

مەشرووم ئێکسپێرت

ئوسترەیلیان فەنجای

زیانەکانی کارگی شیزۆفیلوم کۆمیوون

ئەم جۆرە قارچکە لە هەموو ناوچەکانی جیهاندا هەیە جگە لە جەمسەری باشووری دنیا.

لە هەندێک ووڵاتی وەک ئەمریکا بە ژەهراوی ناسراوە بەڵام لە هیندوستان دەخورێت.

ئەم کوارگە لەسەر درەختی ووشک یا مردوو دەڕوێت. شێوەی لە کارگی سەدەفەوە نزیکە بەڵام بچووکە.

هەرچەند خۆی دژە کەڕووە، دژە شێرپەنجەیە و سیستمی بەرگریی لەش بەهێز دەکات، بەڵام هەڵمژینی هاگی ئەم کوارگە لەگەڵ هەناسە هەڵکێشاندا, سییەکانی مرۆڤ تووشی هەوکردن دەکات و بۆی هەیە بە هەموو لەش دا بڵاو ببێتەوە. ساڵی ٢٠١٦ ژنێکی نیوزیلەندی لە شاری وێڵنگتنی پایتەخت بە هۆی ئەم قارچکەوە گیانی لە دەستدا. مۆرین نایدوو کە تەمەنی ٣٥ ساڵ بوو، دایکی سێ منداڵ بوو ماوەی ١٢ ساڵ لەگەڵ ئەم قارچکە بەربەرەکانێی کرد؛ سەرەنجام ساڵی ٢٠١٦ بە هۆی ئەوەی بڵاو ببوویەوە بۆ مێشک و دڵی و هەموو لەشی داگیرکردبوو، کۆتایی بە ژیانی هات.

مایکۆڤایرەس یا کەڕوونیتگ

مایکۆ ووشەیەکی یونانییە و واتای کەڕوو دەگەیەنێت.  ڤایرەسیش ووشەیەکی لاتینە بە واتای تەنێکی زۆر زۆر وورد بچووک. هەروەها بە مایکۆفەیجس یش ناسراوە.  بەم جۆرە نیتگ (ڤایرەس)انە دەگوترێت کە تووشی کەڕوو دێن.    زۆربەی مایکۆڤایرەسەکان جینۆم و گەردیلەگەلی یەکسانی ئار ئێن ئەی (dsRNA )یان هەیە، بەڵام نزیکەی لەسەدا سیی ئەوان جینۆمگەلی( +ssRNA)یان هەیە.  شایانی باسە کە ساڵی ١٩٧١ ڤایرەسزان دەیڤید باڵتیمۆر ڤایرەسەکانی لەسەر بنەمای ئاکاریان دابەش کرد بە سەر هەفت دەستەدا کە ئەمانەن:

Group I: double-stranded DNA viruses

Group II: single-stranded DNA viruses

Group III: double-stranded RNA viruses

Group IV: positive sense single-stranded RNA viruses

Group V: negative sense single-stranded RNA viruses

Group VI: single-stranded RNA viruses with a DNA intermediate in their life cycle

Group VII: double-stranded DNA viruses with an RNA intermediate in their life cycle

مایکۆڤایرەسەکان دەتوانن لە تەنێکەوە بۆ تەنێکی تر بگوازنەوە تا کەڕوویەکی تەندروست تووش بکەن.

بۆ یەکەم جار لە درەنگانی ساڵی ١٩٤٠ کاریگەرییەکانی مایکۆڤایرەس لەسەر کارگی ئەگاریکوس بیسپۆروس تۆمارکراو و ئەوسا پێی دەگوترا دەردە فرانسە.  هۆڵینگس م. سێ جۆرە ڤایرەسی جیاوازی لە هاگداندارە نائاساییەکاندا دۆزییەوە.  ئەمە لە کۆتاییدا بوو بە سەرەتایەک بۆ زانستی مایکۆڤایرۆڵۆجی یا کەڕوونیتگزانی.

قـــــــــــــە و ز ە

بە زیندەوەرێک دەگوترێ کە جۆرێک گیایە بەڵام هەموو تایبەتمەندییەکانی گیای تێدا نییە. بۆ وێنە گەڵای نییە، گوڵی نییە، تۆوی نییە و قەد و ریشەی گیائاسای نییە. هەندێک لە قەوزەکان بە راددەیەک لە گیاکان دوور کەوتوونەتەوە کە لە ریزی کەڕوو هەژمار دەکرێن. بەشێک لە قەوزەکان ئاوەژین و بەشێکیشیان لەسەر بەرد، درەخت یا خاک دەژیێن.

لێرەدا مەبەستی سەرەکی ووردبوونەوەیە لە رەگ و ریشەی ووشەی قەوزە نەک باس لە ژیان و خەسڵەت و سیفەتەکانی.

لە کوردی دا کۆمەڵێک ناوی جیاوازمان بۆ ئەم جۆرە زیندەوەرە هەیە کە من تەنیا بەشێکیانم بۆ ساغ بووەتەوە کە ئەمانەن: قەوزە، خەوزە، خەزە، خەز، کەز، کەزیکانی، کەزیجۆگە، کەژاو، خوریجندە، خوریجۆگە، کەڤزە، کەڤژە، جلە، جلەک، جلەشینە، ریپۆق، گووبۆق، گووقڕواق، گوو وەزەغ، خەنەتیلکە، کڕێژەبەرد، گوڵسەنگ، گوڵبەرد، گڵەوەز، تۆژکەبەرد، ئۆشنە، ئەشەن..

لە زوانی فارسی دا خەزە و جۆلبەک و گولسەنگ هەیە کە بێگومان هاوڕیشەن لەگەڵ کوردییەکاندا. هاوکات ووشەی خەز لە هەردوو زمانی کوردی و فارسی دا واتای (فروە)یش دەدات واتە پێستێک خۆشکراوە و خورییەکەی پێوە ماوەتەوە و وەک پۆشاک سوودی لێوەردەگیرێت. دیارە روواڵەتی هەرکام لە (فروە) و قەوزەیش لێکچوونی زۆریان هەیە. بۆیە دەکرێ هەردووکیان یەک ووشە بن و ریشەی جیاوازیان نەبێ.

ئەم ووشەی (خەز)ە چووەتە نێو زمانی عەرەبییەوە و وەک هەزاران ووشەی زمانی عیبری و زمانەکای تر دەنگی (خ)ەکەیان گۆڕیوە بۆ (ح)؛ بەم جۆرە بووە بە (حەز). لەمەیشەوە ووشەی (حەزاز)یان دروسکردووە. بە واتای ئەو رووەکانە لە (حەز) دەچن و سەر بەم خێزانەن. نووسەر و وەرگێڕەکانی کورد لە باشوور ووشەی (حەزاز)یان وەک خۆی هێناوەتە نێو زمانی کوردییەوە و لە زیندەزانی \بایۆلۆژی دا بە واتای خێزانی کەزەکان یا قەوزەکان بەکاری دەهێنن.

زمانی کەڕووەکان لە چالاکیی نەقیزە کارەباییەکانیانەوە سەرچاوە دەگرێ

ئەم قارچکە لە هەموو چەشنەکانی دی پتر چالاکییە
 ئاڵۆزە کارەبایییەکان بەرهەم دێنێت

لە بابەتێکدا کە لە ماڵپەڕی (رۆیاڵ سۆسایەتی پەبڵیشینگ)دا بڵاوکراوەتەوە، باس لەوە کراوە کە قارچک و کەڕووەکان لە رێگەی ووزەیەکەوە کە هەیانە لە شێوەی وزەی دەماری دەتوانن پێکەوە گفتوگۆ بکەن.  لەم بارەیەوە لە رێگەی بەکارهێنانی ئەلەکترۆدگەلی کارەباییەوە سەلمێندراوە کە پەنجا ئاماژە کە دەکرێ وەک ووشە ناویان ببردرێت بەکاردەهێنن بۆ  گفتوگۆکردن لەگەڵ یەکتریدا.

شیکارییە بیرکارییەکانی ئاماژە کارەباییەکانی کوارگەکان وەک ئەوەیە کە پەیامگەلێک بۆ یەکتری دەنێرن لە شێوەی ئاخاوتنی مرۆڤە.  توێژینەوەکانی پێشووتر باسیان لەوە دەکرد کە کەڕووەکان لە رێگەی رایەڵەگەلێکی درێژ و باریکی ژێر زەوییەوە ترپەگەلێک  دروست دەکەن لە شێوەی ئەوە دەمارانەی مرۆڤە کە زانیارییەکان دەگوازنەوە.

تەنانەت ئەوەیش نیشان دراوە کە رێژەی ترپەکانی رایەڵکەکانی بەرەو ژوور دەچێ کاتێک کە ریسووی  کەڕووە چێو هەرسکەرەکان لەگەڵ کڵۆیەک چێو بەریەک دەکەون.  وەک ئەوەیە کەدەنگیان بەرز بکەنەوە تا زانیارییەکانیان سەبارەت بە برینداربوون و خۆراک بگەیەنن بەشە دوورەکانی خۆیان یا بە درەختە هاوژینەکانیان بگەیەنن.

ئەلیکترۆدەکان بەم شێوەیە زانیارییەکانیان لە کەڕووەکان وەرگرتووە

تاقیکردنەوە و پشکنینی چەند کوارگێک کراوە و ئاکامی هەموویان کۆکراوەتەوە و ئەوەی لێ هەڵگۆزراوە کە ئاماژەمان بۆ کرد.  لەم بارەیەوە پرۆفیسۆر ئەندروو ئاداماتزکی لە زانکۆی رۆژاوای ئینگلیستان دەڵێت:  ئێمە نازانی کە پەیوەندیی راستەخۆ لە نێوان پاترنە نەقیزەییەکانی کەڕوو و مرۆڤدا هەیە.  رەنگە نەبێت، بەڵام لێکچوونی زۆریان هەیە لە پێواژۆتنی زانیارییەکانیاندا لە ژمارەیەک لە کوارگەکاندا.  من تەنیا وەک سەرەسۆدرەیەک بەراوردم لە نێوانیاندا کرد.

سەرچاوە

دە گاردیەن

رۆیاڵ سۆسایەتی پەبڵیشینگ

ساینس ئەلێرت

قارچکەکانی جسنی تایرۆمایسیس

یەکێکە لە جسنەکانی فرەسووەکان لە خێزانی پۆڵیپۆراسیی.  ساڵی ١٨٨١ لەلایەن کەڕووزان پیتەر کارستینەوە ناسێندراوە.  گۆنمیناکی ئەم جسنە تایرۆمایسیس چایۆنیووسە کە لە زۆربەی ناوچە و مەڵبەندەکانی جیهان دەڕوێت و ناوە گشتییەکەی بریتییە لە سەلکە پەنیری سپی.  ناوەکەی لە دوو واژەی یونانی پێکهاتووە (تیرۆش) واتە پەنیر و (میشیس) واتە کەڕوو.

تەنمیوەی ئەم چەشنە قارچکانە تەمەنیان کورتە و زۆربەیان رەنگیان سپییە بەڵام لەگەڵ چوونە سەری تەمەنیان و ووشک بوونیان دا رەنگیان دەگۆڕێت بۆ تاریکتر.  رەنگی بەشی سووەکانی، واتە بنەوەی سپی یا قەیماغییە و هەندێک جار سەوزباوە.  هەروەک  کڵاوەکەی، بەشە سوودارەکەیشی لەگەڵ ووشک بوونیدا رەنگی تاریکتر دەبێت.  ئەم جسنە ١١٩ چەشن لە خۆی دەگرێت و هەموویان لەسەر درەخت دەڕوێن و دایدەڕزێنن. 

ئەم قارچکەی لە ڤیدیۆکەدا دەبینرێت بە ئەگەری زۆر یەکێکە لە چەشنەکانی جسنی تایرۆمایسیس کە کاک محەممەد مستەفا لە گەڵاڵەی باڵەکایەتی ڤیدیۆی گرتووە و بۆ ئێمەی ناردووە.

قاوەنجیر

 

قاوەی هەنجیر. لەم ساڵانەی دوواییدا جۆرێک قاوە پەیدا بووە کە لە هەنجیر دروستدەکرێت و ناوی لێنراوە (کۆفیگ) یا (قاوەنجیر).  رەنگی وەک قاوەیە بەڵام کافایینی تێدا نییە و زۆریش بەسوودە.  دەشێت وەک قاوە بخورێتەوە و هەروەها دەشێت لەگەڵ قاوەیش تێکەڵ بکرێت تا چێژ و مەزەی قاوەکە خۆش بکات.  بۆ دروسکردنی قاوەنجیر هەر ئەووەندە بەسە کە هەنجیری ووشکراوە لە سەر ساج یا لە تەشتێکدا بۆبدرێت.  بەجۆرێک کە رێژەی ئاو لە هەنجیرەکاندا بگاتە سفر.  دوای ئەوە بە ووردی دەهاڕدرێت و لە دەفری پاک و خاوێن و سەر بەستەدا دەپارێزرێت.

هەرکاتێ ئارەزووی خواردنی قاوەت هەبوو کەمێک لە قانجیرەکە دەکەیتە نێو قۆری\چادانەوە و دەیکوڵێنیت و نۆشی دەکەیت.

ئەم شێوازە لە دروسکردنی قاوەنجیر شێوازێکی سەرەتایی و سادەیە. شێوازەکی تری دروسکردنی قاوەنجیر بریتییە لە پێواژۆیەکی کەمێک ئاڵۆز، بۆ ئەوەی قاوەنجیرەکە شیرازەی تەنراوەکەی خۆی لەدەستبدات و ببێتە ئەو جۆرە کە ناسراوە بە (توواوەی دەسبەجێ). لەم دۆخەدا بۆ خواردنەوەی کووپێک قاوەنجیر پێویست بە کوڵاندن ناکات؛ بەڵکوو تەنیا کەوچکێک لە قاوەنجیرەکە بکرێتە نێو کووپێک ئاوی کوڵاوەوە خۆی دەسبەجێ لەوێدا دەتوێتەوە.

ئەم پێواژۆیە بە رێگای شەختاندن دەکرێت. دوای ئەوەی هەنجیرە وشک کراوەکە، بۆدەدرێت و دەهاڕدرێت، دەکرێتە نێو تەشتی ئاوەوە و ماوەیەک لەوێدا دەمێنێتەوە تا بە باشی دەخووسێت. ئەوسا دەخرێتە نێو سارنجۆکەوە تا دەبێتە یەکپارچە سەهۆڵی پتەو. دوواتر سەهۆڵەکە بە ئاشی تایبەت دەهاڕدرێت. دووای هاڕین هەمووی کۆ دەکرێتەوە و ووشک دەکرێتەوە.

بەم جۆرە قاوەنجیرێک دەست دەکەوێت کە هەرکە چووە نێو ئاوەوە خۆی دەتوێتەوە.