پەرتووکی رووەک

ئەبو حەنیفە لەدایکبووی شاری دینەوەری سەر بە کرماشان بووە لە رۆژهەڵات.  لە سەدەی نۆهەمی زایینیدا ژیاوە و کۆمەڵێک پەرتووکی لە بوارگەلی جیاوازدا هەبووە کە زۆربەیان فەوتاون.  پەرتووکی (ئەنسابول ئەکراد) یا (رەچەڵەکی کوردان) یەکێک لەو پەرتووکانە بووە کە تەنیا ناوەکەی ماوەتەوە.  ئەبو حەنیفە ساڵی ٨٩٥ زایینی کۆچی دوایی کردووە. 

(پەرتووکی رووەک) یەکێکە لە بەرهەمە بەنرخەکانی کە لە فەوتان خوتاری بووە.  دەسنووسی ئەم پەرتووکە بۆ یەکەمجار ساڵی ١٩٤٧-١٩٤٨  بەشێوەی لەت و کوتی جیاواز لە شارەکانی مەدینە و ئەستەنبووڵ دۆزاوەتەوە.  ئەم پەرتووکە دواتر گرنگییەکی زۆری پێدرا لەلایەن زمانەوانانی عەرەبەوە؛ و سوودێکی زۆریان لە ناوی ئەو گیا و رووە ک و زیندەوەرانە وەرگرت کە لە پەرتووکەکەدا نووسراون و لێکدراونەتەوە.  لە ساڵانی دوواتر بۆ سەر زمانگەلی جیاواز وەرگێڕدراوە و توێژینەوەی لەبارەیەوە کراوە.

ئەم پەرتووکە بەشێکی تەرخان کراوە بۆ باسی دۆمبەڵان.  نووسەر لە زمانی شاعیران، نووسەران، زانایان و شارەزایانی سەردەمی خۆی و پێش خۆی باسی دۆمبەڵانی گێڕاوەتەوە و ئاماژەی بە سەرچاوەکان کردووە.  هەروەها هەر شتێکی سەبارەت بە دۆمەڵان لە زمانی خەڵکی ئاساییەوە بیستبێت، بە ووردی نووسیوێتی.  ناوەکانی دۆمبەڵان بە زمانی عەرەبی، شێوەی بەکارهێنانی ووشەکە و هەروەها تاک و کۆ و گەردانکردنی وەک فرمان و تاد.. تەنانەت ناوی چەند رووەکێکی مفتەژی\مشەخۆریشی نووسیوە کە ئەو پێیوابووە لە خێزانی دۆمبەڵانن. 

لەلایەکی ترەوە جۆرەکان و رەنگە جیاوازەکانی و چێژ و مەزە و هەروەها شێوازی خواردنی دۆمبەڵانی باس کردووە.  باسی ئەوەیشی کردووە کە دۆمبەڵان چۆن دەڕوێت (دیارە بە تێگەیشتنی ئەو چاخە).  باسی  ئەوەی کردووە کە بەشی ناوکۆی دۆمبەلان پێکهاتووە لە هاگ واتە تۆو.  هەروەتر ئاماژەی بە سوودە خۆراکی و تەندروستییەکانیشی کردووە.  بەگشتی چواردە لاپەڕە لە پەرتووکەکە بە ناوی (بەشی دومبەڵان) تەرخانکراوە بۆ باس لەسەر دۆمبەڵان.

هەرچەندە ئەبوحەنیفە پەرتووکەکەی بە کوردی نەنووسیوە و هیچ واژەیەکی کوردیی لە پەرتووکەکەدا نەنووسیوە و سەرچاوەکانی زانیاریشی کورد یا کوردی نەبوون بەڵام بۆ ئێمە گرنگە کە ١١٠٠ ساڵ لەمەوبەر خوێندەوار و زانا و پسپۆری وامان هەبووە باس لە دۆمبەلان بکات، شتێک کە تەنیا لە سەدەی بیستەمدا مرۆڤ پەی بە شێوازی روواندنی بردووە.

 

پێنیسیلینەکان

 

دەستەیەکن لە ژیندژەکان کە لە بنەڕەتدا لە کەڕووەکانی پێنیسیلیەم بەدەستدەهێنرێت.  بەشێوەی بەرەمایی پێنیسیلیەم کرایسۆجینەم و پەنیسیڵیەم ریووبنس. پێنیسیلین گاسیۆفوڵڤوم زۆر جار لە گوڵەدان، گەنم، جۆ، ئارد و گوێز و گۆشت جیادەکرێتەوە.  زۆربەی ئەو پێنیسیلینانەی لە نۆڕینگەکاندا بەکاردەهێنرێن بەشێوەی سروشتی بەرهەمهێنراون و گۆڕانکاریی کیمیاییان تێدا کراوە.  لە سەردەمی جەنگە جیهانییەکانەوە کە بە ڕێکەوت پنیسیلین لەلایەن ئەلیکساندەر فڵێمینگەوە دۆزرایەوە، گرنگی و بایەخی کەڕوو بەدیارکەوت.  ساڵی ١٩٢٨ کاتێک ئەڵیکساندەر فڵێمینگ لە پشوو گەڕایەوە چووە ژووری کارکەیەوە؛ و خەریکی رێکخستن و ریزکردنی کەرەستەکان بوو؛ چاوی کەوت بە دەفرێکی پێتری کە چەند مۆڵگەیەکی کەڕووی ستافیلۆکۆکوس، بەکتریای هۆکاری زیپکە، قوڕگ ئێشە و ئاوسان.   لەسەر یەکێک لە دەفرەکان شتێکی نائاسایی بینی.  دیتی یەکێک لە دەفرەکان پڕە لە مۆڵگە بەڵام بەشێک لە دەفرەکە پەڵەیەکی برش تێیدا گەشەی کردووە؛ و دەوروبەری برشەکە پاک و خاوێنە، تومەز شتێک لە برشەکەوە دزەی کردبوو و توانیبووی رێگە بگرێت لە گەشەی بەکتریا.  ئەم برشە برشی پێنیسیلین بوو.  لە رووی مێژووییەوە باس لەوە کراوە کە میسرییە دێرینەکان نانی برشوویان خووساندووە و وەک شڵتە بۆ چارەسەری برین بەکاریان هێناوە.  ساڵانێکی دوور و درێژ بوو کە دەگوترا کەڕوو چارەسەری نەخۆشی دەکات، بەڵام نەدەزانرا کام جۆر و کام نەژاد ئەو توانستەی هەیە.  بۆ دروسکردنی پێنیسیلین بەشێوە نەریتییەکە دەکرێت لە گندۆرەی ناوزەرد، مزرەمەنییەکانی وەک پرتەقاڵ و لیمۆ یا نان کەڵک وەربگیرێت.  دەلوێت پارچەیەک گندۆرە یا لێوارە نان یا توێکڵە پرتەقاڵ لە سارنجۆک دا دابنرێت تا برشەکە لەسەری دەردەکەوێت.  سەرەتا رەنگی سورمەییە بەڵام کە زیاتر گەشە دەکات دەگۆڕێت بۆ سەوز-شین باوی کراوە.  هەرکە گەیشتە ئەم قۆناغە، نانەکە یا میوەکە پارچە پارچە دەکرێت؛ و دەخرێتە فلاسکێکی سترۆمەکراو و بۆ ماوەی هەفتەیەک  و لە هەوای ١٧ پلەی سەدیدا کومون دەکرێت.  لەم قۆناغەدا پێنیسیلینەکە پێگەیشتووە؛ و دەکرێت بەکاربهێنرێت.  زۆر کەس چای پێنیسیلین یا سابوونی پێنیسیلین دروست دەکەن.  هەندێک کەس پارچە نانەکان دەکوڵێنن یان پارچە مزرەمەنیەکان دەکەنە نێو چا و لەگەڵ هەنگوێن دەیخۆنەوە.   شێوازی زانستیانەی دروسکردنی پێنیسیلین دەشێت بەم جۆرەی خوارەوە بێت:  ٥٠٠ میلیلیتر ئاوی شێرە، ٤٤ گرام لاکتۆز مۆنۆهایدرەیت، ٢٥ گرام نیشاستەی زوڕات\گەنمەشامی\ گوڵەدان، ٣ گرام نیتراتی سۆدیوم، چارەگە گرامێک گۆگرداتی مەگنیزیەم، نیو گرام مۆنۆ فۆسفاتی پۆتاسیوم،  ٢،٧٥ گرام گلوکۆز مۆنۆهایدرەیت، ٠،٠٤٤ گرام گۆگرداتی مەنگەنیز تێکەڵ دەکرێت.  باشان لیترێک ئاوی شێرەی بۆ زیاد دەکرێت.  ترشی هایدرۆکلۆریکیش بەکاردەهێنرێت بۆ هاوسەنگ کردنی پی ئێچەکە و راگرتنی لە نێوان پێنج بۆ پنج و نیودا.  دووای ئەوە هاگەکانی برشەکە کە لەسەر نانەکە روواوە، بە گیراوەکەوە زیاد دەکرێن و ماوەی هەفتەیەک کومون دەکرێت.  ئینجا پێنیسیلینەکە لەسەر رووی گیراوەکە دەڕوێت و دەتوانرێت کۆبکرێتەوە و بەکاربهێنرێت.

رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان

 

بۆ یەکەمجار رۆژی ٢٠\٦\٢٠٢١ وەک رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان دیاریکرا.  بەم بۆنەیەوە  پانەڵێکی فراوان بەشێوەی بانهێڵ لە
شاری ڤانکۆڤەری کەنەداوە ساز دەکرێت؛ کە تیایدا چەندین کەسایەتیی گرنگ لە چین و توێژی جیاواز لە پانەڵەکەدا ووتاردەدەن و و بابەتەکانیان لە بوارگەلی جیاوازدا و لە پەیوەندی لەگەڵ مێژوو، بەکارهێنان، فەرهەنگ و سوودەکانی ئاوەزگەردانەکان بڵاودەکەنەوە.  ئەم پانەڵە لە کاتژمێر شەش و بیست خولەکی ئێوارە بە کاتی کەنەدا دەسپێدەکرێت؛ و خوازیارانی بوارەکە دەتوانن ناونووسی بکەن و بەشداریی تێدا بکەن.

شایانی باس کە ئاوزگەردانەکان، هۆشگەردانەکان کە بە ئینگلیسی پێیدەڵێن سایکدڵیکس، بە ئەو رووەکانە دەگوترێت کە ماددەی وەهمزایان تێدایە و بە شێوەیەک کار لە ئاوەز و هۆش و مێشکی مرۆڤ و زیندەوەر دەکەن کە وەرگرتن، هەواس و تێگەیشتنی بەشێوەی کاتی دەگۆڕێت.  ئاوەزگەردانەکان هەموو هەستەکانی مرۆڤ دەگۆڕن.  لە دنیای کەڕووەکاندا دەستەیەک لە قارچکەکان ئەم خەسڵەتەیان هەیە و لە کۆنەوە ئەمریکاییە رەسەنەکان بەشێوەی بەربڵاو بەکاریان هێناوە؛ تەنانەت لە ئەوروپای کۆنیشدا بەکارهاتووە.

ماڵپەڕی رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان بەشێوەی زیندوو پانەڵەکەد بڵاو دەکاتەوە و لەوێوە دەتوانن ناونووسی بکەن

کەڕووی ماست

ماست لەو خۆراکانەیە کە لە کوردستان رۆژانە دەخورێت و خەڵکی دەسکورت و دەوڵەمەند، شارنشین و گوندنشین، گەورە و بچووک ئارەزووی خواردنی ماستیان هەیە و ئەگەر هەموو رۆژێکیش نەیخۆن، لانیکەم لە هەفتەدا چەند ژەمێک دەیخۆن.

ماست لەبەرئەوەی خۆی بەرهەمی چالاکییەکانی بەکتریا و کەڕوویە و لە دۆخی شلیدا دەمێنێتەوە، هەرکاتێک پلەی گەرمای شوێنەکەی بەرز بێت یا بۆ ماوەیەکی درێژ بمێنێتەوە، بەکتریا و کەروو پەلاماری دەدەن و لەوێدا دەسدەکەن بە چالاکی. یەکێک لەو کەڕووانە کەڕوویەکی رەنگی ئاڵە کە لەسەر رووی ماستەکە دەڕسکێت.

زۆر کەس کەڕووە بە کەوچکێک فڕێدەدات و ماستەکە دەخوات؛ بەڵام ئەمە هەڵەیە. لەبەرئەوەی ماستەکە شلە رایەڵکە و ریسووی کەڕووەکە کە زۆر جار بەچاو نابینرێن، بە شێوەی ستوونی و ئاسۆیی بە نێو ماستەکەدا بڵاودەبنەوە. ئەم جۆرە کەڕووە کە هەندێک جار بە هۆی گۆڕانی پلەی گەرمایە ژوورەکەوە رەنگی لە نەوان ئاڵ و نارنجیدا دەگۆڕێت بۆی هەیە مەترسیداربێت. چونکە جگە لە کەڕووەکە دوو جۆر بەکتریایش هەن کە هاوڕەنگی ئەم کەڕووەن و پێکەوە یا بە جیا لەسەر ماست و شیر و پەنیر دەڕوێن.

ئەو کەسەی ئەم بەکتریایانە دەخوات بۆی هەیە تووشی تێچکوون لە گەدە و ریخۆڵەکاندا وەک هێڵنجدان و سکچوون، تەنگەنەفەسی و گرفتی میزەڕۆ ببێت.  کەواتە وا باشە هەر ماستێک کە کەڕووی ئاڵ یا نارنجی لەسەری پەیدا دەبێت نەخورێت و فڕێبدرێت.  

جۆرێکی تری کەڕوو کە لەسەر ماست دەڕوێت رەنگی سپییە و هەندێک جار کوڵکنە ناسراوە بە کەڕووی میووکۆر سیرسینێڵۆیدس.  بە گوێڕەی دەزگای خۆراک و دەرمانی ئەمریکا خواردنی ئەم کەڕووە جێگای مەترسی نییە و رەنگە تەنیا هەندێک لەو کەسانەی گرفتی هەناسەیان هەیە، لە دوای خواردنی هەست بە تەنگەنەفەسی بکەن.

کەڕووی درەختی قاوە

قاوە یەکێکە لە بەربڵاوترین خواردنەوەکان لە جیهاندا. هەرچەندە زۆر جۆر قاوەی جیاواز هەیە، بەڵام قاوەی عەرەبی لە هەموو جۆرەکانی تر باشترە و کڕیاری زۆرترە. شوێنزای بنەڕەتیی قاوەی عەرەبی ووڵاتی ئەتیوپییە؛ کە سێ چارەگی هەموو قاوەی جیهان پێکدەهێنێت. قاوەیش وەک هەموو ررووەکەکانی تر زۆر جار تووشی نەخۆشی دەبێت. یەکێک لە نەخۆشییەکانی بریتییە لە کەڕووی هێمیلیا ڤاستاتریکس کە لە کاتی بەرزبوونی رێژەی شێدا، لە شێوەی ژەنگ لەسەر گەڵاکانی دەردەکەوێت. پەیدابوونی ئەم ژەنگە دەبێتە هۆی دابەزینی رێژەی بەرهەمی قاوە. بۆ چارەسەری ئەم ژەنگە ماددەی مسی تێکەڵ بە دژەکەڕوو بەکاردەهێنرێت؛ کە لە هەمان کاتدا هێز و ووزەیش دەبەخشێت بە رووەکەکە. بەڵام گرفتی بەکارهێنانی مس لەوەدایە کە دەبێ پێش ئەوەی رووەکەکە تووشی کەڕووەکە بێت، ماددەی مسەکە بەکارهێنرابێت و چووبێتە نێو خانەکانی رووەکەکەوە.

لە تازەترین توێژینەوەدا کە لەسەر درەختەکانی قاوەی ئەتیووپی ئەنجامدراوە، سەلمێندراوە کە ژەنگی قاوە کە خۆی کەڕوویەکی مفتەژی\مشەخۆرە، کەڕوویەکی سەروومشەخۆر\سەروومفتەژی لەسەر دروستدەبێت کە دەبێتە هۆی لەناوبردنی. واتە سەروومشەخۆرەکە وەک چارەسەرێکی سروشتی، ژەنگە کەڕووەکە چارەدەکات و درەختی قاوەکە تەندروستیی بۆ دەگەڕێتەوە. شایانی باسە کە کەڕووە سەروومشەخۆرەکە بریتییە لە لێکانیسیلیوم لیکانی.

سنت

 

ماددەیەکی چەسپناکە؛ هەنگ لە شیلەی درەختە گەڵا دەرزیلەییەکان و هەردەمسەوزەکان بەدەستیدەهێنێت. دوواتر لەگەڵ دەردراوەکانی خۆی و مێو تێکەڵیدەکات و ماددەیەکی چەسپناکی قاوەیی سەوزباوی لێسازدەکات کە بۆ سوواغدانی درز و کەلێنی نێو پوورەکەی بەکاریدەهێنێت.  هەزاران ساڵ لەمەوبەر شارستانیەت و ژیارە کۆنەکان سنتیان بەکارهانیوە.  یونانییەکان بۆ دەرمانی ئاوسان، ئاسۆرییەکان بۆ چارەسەری ئالوودەزایی و ساڕێژبوونەوە و میسرییەکانیش بۆ پاراستنی لاشە مۆمیاکراوەکان بەکاریانهێناوە.  پێکهاتەکانی ماددەی سنت  جیاوازن و بەگوێرەی ئەوە کە هەنگەکان لە کوێ دەژین و لە کوێ و چ خۆراکێک پەیدا دەکەن، پێکهاتەی سنتەکەیشیان دەگۆڕێت.  هەر بەم هۆیەوە تا ئێستا پتر لە ٣٠٠ ماددە لە سنتدا دۆزراوەتەوە و دەسنیشانکراوە.  زۆربەی ئەو ماددانە پۆڵیفینۆڵەکانن کە دژە ئۆکسانن و بەرەنگاری نەخۆشیەکان دەبنەوە و رێگەدەگرن لە زیانگەیشتن بە لەش.

کەڕووی میووکۆرمایکۆسیس

 

کەڕووی رەش، سیاوکەڕوو، برشی بۆدڕن.  پێشتر بە زایگۆمایکۆسیس ناسرابوو.  گەورەترین سانی کەڕووە زایگۆماسیتەکانە؛ بریتین لە یازدە خێزان، ٦٥ نەژاد و ٣٠٠ چەشن. ئەندامەکانی ئەم سانە زۆر جار وەک مێخەبرش ناودەبردرێن.  برشێکە دەبێتە هۆی هەوکردن و ئالوودەزایی بەتایبەتی لەو کەسانەدا کە بەهۆی نەخۆشینی وەک شەکرە و شێرپەنجە و ئێچ ئای ڤی بەرگریی لەشیان لاواز دەبێت.  زۆر خێرا گەشەدەکات و کەڕوویەکی گشجێڕسکە، لە خاک، هەوا و تەنانەت لە لووت و چڵمی کەسانی تەندروستدا هەیە.  لە ماددەگەلی  زیندەندامیی وەک چڵ و گەڵای شیبووەوە و پاشماوەی ئاژەڵ و میوە و سەوزیی رزیودا دەبێت؛ بەڵام بە شێوەیەکی ئاسایی مرۆڤ ئالوودە ناکات و لە کەسێکەوە بۆ کەسانی تر ناتەنێتەوە. 

ئەم کەڕووانە بەوە ناسراون کە خۆراکی وەک نان ئالوودە دەکەن و هەروەها دەبنە هۆی نەخۆشیی میووکۆرمایکۆسیس.  بە هۆی هەناسەکێشان، خواردن یا وەرگرتنی هاگی  برشەکە لە برینێکی وازەوە تووشی مرۆڤ دەبێت.  چاڵەکان ی روخسار(سینوس) و مێشک و سییەکان تووشی هەوکردن دەکات.  لەم رۆژانەی رابردوودا لە هیندوستان لە زۆرێک لە نەخۆشەکانی کۆڤید ١٩ دا بینرا؛ و وا باوەڕدەکرێت کە بە هۆی ستیرۆیدەوە دروست دەبێت؛ چونکە ستیرۆید لە چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشانەی کۆڤید١٩دا بەکاردەهێنرێت کە زۆر بەتوندی تووشبوون.  ئەو نەخۆشانەی چاڵەکانی روخساریان هەودەکات بە ناچاری چاویان لە کاسەوە دەردەهێنرێت تا ژیانیان لە مردن رزگار بکرێت.  

سەرچاوە:

بی بی سی

ساینتیفیک ئەمێریکان