بەکارهێنانی مێروو و زیندەوەرەکان لە جەنگدا

مێژووی بەکارهێنانی زیندەوەر لە جەنگدا کۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دووەمی زایینی. بەگوێرەی نووسراوەکانی هێرۆدۆت کاتێک کە رۆمەکان دەیانەوێ شانشینێکی بچووکی میاندووروان (میزۆپۆتامیا) لە شاری هاترا لە دەوروبەری مووسڵی ئێستا داگیر بکەن، رووبەڕووی جەنگی زیندەوەران دەبنەوە.

شارەکە بە شوورایەکی بەرز دەورە درابوو. دانیشتوانی شارەکە بۆ پاراستنی خۆیان دەفری گڵینیان دروستکردبوون و پڕیان کردبوون لە دووپشک\دەمارەکۆڵ\کڵاژدم. کاتێک کە سەربازە رۆمەکان لە دیواری شار نزیک بوونەوە لە سەر دیوارەوە بارانی دووپشک بە سەریاندا باری و سەرەنجام تووشی شکست بوون.

هەروەها ئەوروپاییەکانیش زۆر جار لە جەنگەکانیاندا بەتایبەتی بۆ دەسگرتن بەسەر کەشتی و گەمیەکانی دوژمنەکانیان، شانە ژەنگەسوورە و پلوورە هەنگیان بەکارهێناوە. پلوورە هەنگەکانیان هاویشتووەتە نێو گەمیەکەوە و بەمجۆرە سەربازەکانی دوژمن رایانکردووە و گەمیەکەیان جێهێشتووە. ئەوان پلوورە هەنگەکانیان بە هۆی مەنجەنیقەوە هاویشتووە بۆ شوێنی مەبەست. دیارە پێشتر فارسەکانیش بە مەنجەنیق دووپشکیان هاویشتووەتە نێو شار و قەڵای دوژمنەکانیان.

هەروەتر، ئەمیر نەسروڵڵا بەهادورخان ئەمیری سەدەی ١٩ی بوخارا (ئوزبەکستانی ئێستا)، چاڵێکی تاریکی دروستکردبوو بۆ نەیار و دوژمنەکانی کە پڕی کردبوو لە جۆرێک مێرووی گۆشتخۆر. کاتێک دوو سەربازی ئینگلیس دەگرێت بە زیندوویی دەیانخاتە چاڵەکەوە؛ و وەک لە زمانی زیندانوانەکەوە بیسراوە، تەنیا ئێسکەکانیان مابوویەوە.

لە سەدەی بیستەمیشدا ڤیەتنامیەکان سوودی زۆریان لە دووپشک و هەنگی ئاسیایی وەرگرت لە دژی ئەمریکاییەکان. وەک زانراوە هێزە ڤیتنامیەکان بە گشتی لە تونێلگەلی ژێر زەمینی سوودیان وەردەگرت بۆ مانەوە و جەنگ و بەربەرەکانێ. ئەمریکاییەکانیش هێزی تایبەتیان تەرخان کردبوو بۆ دۆزینەوە و وێرانکردنی تونێلەکان. زۆر جار لە تونێلەکاندا هێزە ئەمریکاییەکانیان دەخستە تەڵەوە و لە ناکاو بارانی دووپشکیان بەسەردا دەباری.

 

تاڵداینی دار و چێو

 

پێشەکی پێویستە بگوترێت کە واژەی تاڵدایین  واژەیەکی کۆنە و بە واتای خۆشکردنی پێست دێت کە لەم سەردەمەدا باوی نەماوە.  هەربۆیە بۆ ئەوەی واژەکە لەکارنەکەوێت وەک زۆر واژەی تر پێویستە واتای تازەی بۆ دابنرێت.  لێرەدا بە باشمان زانی ئەم واتا تازەیە بەم ووشەیە ببەخشین و بڵێین: بریتییە لە لێدانی دەرمانی دژە شێ، مێرووکوژ و کەڕووکوژ لە چێو و دار.  ئەم کارە لە سەردەمە کۆنەکانەوە کراوە؛ و یونانیەکان رۆنی زەیتوونیان بەکاردەهێنا بۆ چەورکردنی بەلەم و کەشتییەکانیان تا زیاتر خۆڕاگر بن لەبەرامبەر ئاودا خێرا نەڕزێن.  لە کوردەواریشدا لە کۆنەوە قیڕ، دۆن و رۆن و مۆم بۆ پاراستنی تەختە و چێوی جیاواز بەکارهێنراوە. لە سەردەمی تازەدا؛ و بەتایبەتی لەو وڵاتانە کە تەختە و چێو لەجیاتی خشت و بەرد بۆ خانووسازی بەکاردەهێنرێت، تاڵداینی تەختە کارێکی گرنگ و ئاسایی و پێویستە.  ئەگەر ئەم کارە نەکرێت، خانووەکان تەمەنیان زۆر کورت دەبێت.  بۆ ئەم مەبەستەیش چەند جۆرێک ماددەی جیاواز بەکاردەهێنن.  هەندێکیان زۆر ژەهراوین و کاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و مرۆڤ دەبێت.  شایانی باسە کە تاڵداین بە ماددە کیمیاییەکان جیاوازە لە رەنگکردن، کە تەنیا رووکاری دەرەوەی چێو دادەپۆشێت.  ئەو ماددە پارێزەرانەی لە پێواژۆی تاڵدانی چێودا بەکاردەهێنرێن سێ جۆرن؛ یەکەمیان ئاوزاکانن، دووەم رۆنزاکان و سێهەمیان ئەوانەن کە لە ماددە ئەندامیەکاندا دەتوێنەوە.   بۆ مەبەستی تاڵدانی چێو پێویستە سەرەتا چێوەکە سەداسەد ووشکبکرێتەوە.   رەنگە لە  هاوینی گەرمی کوردستاندا تاڵدانی دار ئاسان بێت؛ چونکە پلەی گەرما زۆر بەرزە و بە پێچەوانەوەیش پلەی شێ زۆر نزمە.  دوای ووشککردنەوەی چێوەکان، بۆ دڵنیابوون لە نەمانی شێ، بە شێپێو(هایگرۆمیتەر) شێی ناخی چێوەکان دەپێورێت، ئەگەر پێویست بکات، گەرەکە لە کوورەی تایبەتدا ووشکبرێنەوە تا بە تەواوی رێژەی شێیان دەگاتە سفر.  ئەو کاتە حەوزی تایبەت کە بۆ ئەم مەبەستە ئامادە دەکرێت، پڕ دەکرێت لە ئەو ماددەیەی مەبەستە بۆ تاڵدان.  چێوەکە یەکسەر دەخرێتە نێو حەوزەکەوە تا بە تەواوی ماددەکە هەڵدەمژێت.  پاشان بۆ جارێکی دی ووشکدەکرێتەوە و ناوی جۆری ئەو ماددانەی لەسەر دەنووسرێت کە بۆ تاڵدان بەکارهێنراون.  ئێستا ئیدی دارەکە ئامادەیە بۆ بەکارهێنان.

سەرچاوە

تریتد وود

تریتد تیمبەر

گرەیتەر وێڵنگتن

چەکی زیندەزانی\بایۆلۆژیک

چەکەمەنیی زیندەزانی، جەنگەوزاری زیندەزانی. بریتییە لە نیتەندامگەلی لە گوین نیتگ(ڤایرەس)ەکان، بەکتریاکان و کەڕووەکان یا ئەو ژەهرانەی بە مەبەست بەرهەمدەهێنرێن و بەکاردەهێنرێن تا ببنە هۆکاری بیماری و مەرگی مرۆڤەکان، ئاژەڵەکان و رووەکەکان.

ماددەکانی وەک ئەنتراکس و ژەهری بۆتولینوم و تاعوون دەکرێت دۆخێکی نەخۆشینیی سەخت بهێننە ئاراوە؛ و ببنە هۆی مردنی ژمارەیەکی زۆری مرۆڤەکان لە ماوەیەکی کورتدا؛ و کۆنترۆڵکردنیشی چەتوون و دژوارە.

شایانی باسە کە بەکتریای باسیلووس ئەنتراسیس، ژەهری بەکتریایی بۆتیلینوم، نیتگی ڤاریۆڵا مەیجەر(ئاوڵۆکە)، بەکتریای فرانسیسێڵا تولارێنسیس، نیتگی ئیبۆڵا، بەکتریای یەرسینیا پێستیس، نیتگی ماربورگ، نیتگی بونیاڤایرەس و کەڕووی ئەفلاتۆکسین کوشندەترین چەکە زیندەزانیەکانن. لە هەمان کاتدا بەرهەمهێنانی هەندێکیان زۆر ئاسانە و لە رووی داراییەوە تێچوویەکی زۆر کەمی دەوێت. هەروەها بۆی هەیە بڕێکی زۆر کەم لەم ماددانە زیانێکی زۆر گەورەی لێ بکەوێتەوە بۆ وێنە دەکرێت یەک گرام لە ژەهری بۆتولینوم بکرێتە ئاوەوە و پتر لە یەک میلیۆن کەس پێی بکوژرێت.

لە گەرمەی جەنگیی جیهانیی دووەمدا هاوپەیمانەکان سازیی ئەوتۆیان دامەزراند کە توانای بەرهەمهێنانی ئەنتراکس و باسیلۆسیس و بۆتولینومیان هەبوو بەڵام، پێش ئەوەی ناچار بن بەکاریان بهێنن، دوایی بە جەنگ هات.

جێی سەرنجە کە کۆڤەنسیۆنی چەکەمەنیی زیندەزانی\بایۆلۆژیی نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵی ١٩٧٢، گەشەپێدان، بەرهەمهێنان، خواست، گواستنەوە، کەڵەکەکردن و بەکارهێنانی هەموو جۆرە چەکێکی زیندەزانی و ژەهرناکی قەدەغە کردووە؛ و لەلایەن ١٨٣ وڵاتەوە واژۆ کراوە.

سەرچاوە

ئارمی تێکنۆڵۆجی

وۆرڵد هێڵت ئۆرگەنایزەیشن

یونایتد نەیشنز 

مێدیکاڵ نیوز تودەی

ئینسایکڵۆپێدیا بریتانیکا

کەڕووی کاکتووس

 کەڕووی کاکتوس جۆرە کەڕوویەکە شێوەی دڕکنە و لە رووەکی کاتوس دەچێت هەر بۆیەم ئەم ناوەی لێنراوە.  ناوە زانستیییەکەی بریتییە لە تایڵاکڵیدیەم براکیاتوم.  ئەم کەڕووە لە سەر دار و چێوی مردووی ئەو درەختە سنۆبەرانە دەڕوێت کە وەک داری کریسماس بەکاردەهێنرێن.  هەندێک سەرچاوە دەڵێن کە ئەم جۆرە کەڕووە لەسەر کەڕووی تر دەڕوێت.  ئەم کەڕووە پێشتر بە ناوی (کڵاڤاریا براکیاتا) یا (سیودۆنێکتریا تایڵاڵیدی) ناسرابوو؛ و بەوە ناسراوە کە لە هەموو هەرێمەکانی جیهاندا دەڕوێت.  دوواتر بە هۆی جیاوازیی بۆماوەیی (جێنێتیک)  جیاکرایەوە و وەک جسنێکی سەربەخۆ هەژمار کرا.  بەشێوەیەکی گشتی زانیاریی وورد سەبارەت بەم کەڕووە کەمە و لە ئایندەدا هەر ووردەکارییەک بڵاو ببێتەوە، تێدەکۆشین بیکەین بە کوردی.  

سەهۆڵە پرچ

سەهۆڵە موو یا خوریی سەهۆڵین یا ریشی یەخی، جۆرە سەهۆڵێکە کە لەسەر دار و  چێوی مردوو دروستدەبێت؛ و شێوەی پرچ و موو بەخۆیەوە دەگرێت.  زۆر بەربڵاو نییە و پتر لە دارستانی درەختە گەڵاپانەکانی هەرێمەکانی باکووری جیهان بەرچاودەکەوێت.

   یەکەمجار ساڵی ١٩١٨ وەسفکراوە و وەک کەڕوو ناسێنراوە.  ساڵی ٢٠٠٥ پشتڕاست کرایەوە کە کەڕووی ئێکسیدیۆپسیس ئێفووسا لەسەر چێوەکە دەڕوێت و پاشان لە ژێر کاریگەریی تەزووی سەرمادا تاڵ و ریشاڵە سەهۆڵەکان دروستدەبن و شێوەی پرچ بەخۆیەوە دەگرێت. 

  ساڵی ٢٠١٥ زانایانی ئەڵمانی و سویسی سەلماندیان کە ئەم هەر تاڵێک لەم سەهۆڵە تاڵێک لە کەڕووی ئێکسیدیۆپسیس ئێفووسا لە ناویدا هەیە.  شایانی باسە کە هەر چێوێک ئەم کەڕووە لەسەری بڕوێت بۆی هەیە تا دە ساڵ بەردەوام ساڵانە لەسەری بڕوێتەوە.

سەرچاوە

مێت ئۆفیس

بی بی سی

ساینس ئەڵێرت

 

مایکۆهیڵ

مایکۆهیڵ دەرمانێکە بە ناوی جیاواز و لە وڵاتگەلی جیاواز دەفرۆشرێت.  ئەم دەرمانە کە بەشێّەی هەتوان و کرێم دروستکراوە، بۆ نەهێشتنی کەڕووی هەوێنی پێستی و کەڕووی پەنجەکانی پێ و سووتانەوەی ئەندامی زاووزێی ژنان بەکاردەهێنرێت.

مایکۆهیڵ لە عومان و لوبنان و توونس بە ناوی مایکۆنازۆڵ دەفرۆشرێت

سەرچاوە:

دراگس

تابلێت وایز

وێب مێد

کرمی بەفر

 

کرمێکی بچووکە درێژییەکەی یەک سانتیمەتر و پانییەکەی یەک میلیمەترە.  ساڵی ١٨٩٨ بۆ یەکەمجار دۆزرایەوە و  ناوە زانستییەکەی بریتییە لە مێسینکیترایوس و ٧٧ چەشنی جیاوازی هەیە.  لە کوردەواریدا دەگوترێت کە رەنگی سپییە و ئەو کاتە کە بەفر کۆن دەبێت واتە بەهار نزیک دەبێتەوە بەفردەگەنێت و ئەم جۆرە کرمەی لێ پەیدا دەبێت.  هەروەها قسەیەکیش هەیە کە دەڵێن ئەگەر کرمەکە دوای ووشککردنەوە بهاڕدرێت و بکرێتە نێو ئاوەوە ساردی دەکات.  ئەم ووتەیە  لە زۆر ناوچەی کوردستان دەبیسترێت بەڵام لە رووی زانستییەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە.  گوایە ووشەی (زەلال) کە لە کورمانجیدا بۆ ئاوی سارد و چەییگ بەکاریدەهێنن ناوی ئەم کرمەیە.  واتە کاتێک کە دەڵێن ئاوی زەلال مەبەست ئەو ئاوەیە کە بە هاڕراوەی ئەم کرمە سارد بووە.  دیارە ئەمەیش هەر گومانە چونکە زەلال پتر واتای روون و رۆشن دەگەیەنێت نەک سارد و چەییگ.

  دیار نییە ئەو چەشنەی لە کوردستان هەیە ناوی چییە بەڵام ئەوانەی لە ووڵاتانی تر هەن رەنگیان سپی نییە.  زۆربەیان رەنگیان رەش، شین، قاوەیی و سوورە.  هەرچەندە زۆر بچووکە بەڵام لە چەشنی ئاڵقەییە و لە کرمە سوورەی گڵ دەچێت.  لە پلەی سفر سەدیدا دەژیێت و حەز لە رووناکی و تیشکی خۆر ناکات، هەربۆیە لە دوای کاتژمێر سێی پاشنیوەڕۆوە دێتە سەر بەفر و بە دووای خۆراکدا دەگەڕێت.

  خۆراکی ئەم کرمە بریتییە لە قەوزەی سوور و بەکتریا و ریزەندامەکان کە لەسەر کڵێڵە و رنووە بەفر دەژیێن.   زانکۆی دەوڵەتیی واشنگتۆن پشتڕاستی کردووەتەوە کە کرمی بەفر لە پلەی خوار سفری سەدیدا دەمرێت؛ و هەروەها دەڵێن لە هەر رنوویەکدا نزیکەی پێنج میلیارد کرمی بەفر هەیە.  ئەم کرمە لە رنوو و کڵێڵە بەفرەکاندا دەژیێت و جۆرە پرۆتینێکی تێدایە کە دژی یەخبوون و شەختانە، هەربۆیە بە ئاسانی دەتوانێت لە بەفر دا بژیێت و بە ناویدا هاتوچۆ بکات.

سەرچاوە

نیکۆڵس

ئایس وۆرم فێستیڤاڵ

نەیچەر وۆرڵد نیوز

چەرمی رووەکی

 

چەرم یا پێست لە هەزاران ساڵ لەمەوبەرەوە وەک ماددەیەکی خاو مرۆڤ سوودی لێوەرگرتووە ؛ و بۆ مەبەستی جیاواز بەکاری هێناوە.  زۆر جار تەنیا بە مەبەستی سوودوەرگرتن لە پێست ئاژەڵەکانی کوشتووە؛ یا ئاژەڵی بەخێو و پەروەردەکردووە بۆ مەبەستی کەڵکوەرگرتن لە پێستەکەی.  لە کۆنەوە پێستی ئاژەڵ وەک جلوبەرگ و پاپۆش و مەشکە و خوان و زین و زۆر شتی تر بەکارهێنراوە.  لەم سەردەمەیشدا کە پیشەسازی زۆر پێشکەوتووە و ماددەکانی باغە و جیر و دڵق پەیدا بووە، هێشتا بەکارهێنانی چەرمی ئاژەڵ لە برەو نەکەوتووە.

بەڵام لە ماوەی دەیینەکانی کۆتایی سەدەی بیستەمەوە، بەتایبەتی لە سەرەتای هەفتاکانەوە لایەنگرانی مافی ئاژەڵ، ژینگەوانان و کەسانی رووەکخۆر پەرەیان دا بە دژایەتیکردنی بەکارهێنانی پێستی ئاژەڵ؛ و بۆ ئەم مەبەستەیش لێگەڕین  بە دوای جێگرەوەیەکی باش و هەرزان دەست پێکرا. 

دوای ئەوە کە توانرا چەرمی کەڕوویین لە چەند جۆرێک کارگ ساز بکرێت،  چەرمی رووەکیش داهێنرا و ئێستا لە چەند وڵاتێک کۆمپانیاگەلی جیاواز کاری لەسەر دەکەن.  چەرمی رووەکی لە پاشماوەی خۆراک بەرهەم دەهێنرێت.  بەگوێرەی ئامارەکان ساڵانە نزیکەی یەک میلیارد و نیو تۆن خۆراک فڕێدەدرێت.  ئەگەر ئەم پاشماوەیە بەکاربهێنرێتەوە خزمەتێکی گەورە بە مرۆڤایەتی دەکرێت.

یەکێک لە چەرمە باشەکانی رووەک ئەو چەرمەیە کە لە پاشماوەی میوەی وەک ئەناناس و مانگۆ و سێو و هەرمێ و رووەکی کاکتووس دروست دەکرێت.  دیارە مانگۆ لە کوردستان ناڕوێت بەڵام لە بری مانگۆ دەکرێت لە کوردستان پاشماوەی ئەو سێوەی کە دەکرێتە شەربەت کۆبکرێتەوە و بکرێتە چەرم.  بۆ ئەم مەبەستەیش دەلوێت تڵتە و توێکڵی ئەو سێوە کە لە کارخانەکان ئاوەکەی دەگیرێت و دەکرێتە شەربەت لە جیاتی فڕێدان، لەگەڵ ئاو و چەند ماددەیەکی وەک سرکە، نیشاستە و گلیسرین لێکبدرێت و هەڵبشێلدرێتەوە و بکرێت بە چەرم.  پێواژۆی گۆڕینی پاشماوەکە بۆ چەرم کارێکی چەتوون نییە.

دووای ئەوە کە چەرمەکە بەرهەمدەهێنرێت وەک چەرمی ئاژەڵی دەکرێت لە دروسکردنی کەوش و پێڵاو و جلک و کەرەستەکانی تردا بەکار بهێنرێت.  ئەم جانتایانەی کە لە وێنەکاندا دیارن لە تڵتە و توێکڵی سێو دروسکراون.  بۆ بەرچاوڕوونیی زیاتر دەتوانیت سەیری ڤیدیۆکەیش بکەیت کە بەرهەمهێنانی پێستی رووەکی لە وڵاتی هۆڵەندا نیشان دەدات.

سەرچاوە

کۆنشس لایف ئاند ستایڵ

ڵیڤینگ سێرکیووڵار

کوارگی مێڵە گورگانە لە وانستەیەکی زانکۆی ئۆکسفۆرد دا

مێڵەگورگانەی دەسچێن

بەگوێری توێژینەوەیەک کە لە لایەن کۆمەڵێک توێژەری زانکۆی ئۆکسفۆردەوە ئەنجام دراوە، ماددەیەکی کاریگەری لە کارگی مێڵەگورگانە (کۆردیسێپس) دەرهێنراوە بە ناوی کۆردیسێپین کە زۆر کاریگەرە لە چارەسەرکردنی نەخۆشیی شێرپەنجە.

بە هاوکاریی کۆمپانیای دەرمانسازیی بەناوی (نووکانا) ئەم ماددەیە پێشخراوە و بە جۆرێک چڕکراوەتەوە کە چل بەرابەری خۆی بەهێزکراوە تا بۆ مەبەستی کیمۆدەرمانی بۆ چارەسەری نەخۆشەکانی شێرپەنجە بەکار بهێنرێت.

شایانی باسە کە سەدان و هەزاران ساڵە ئەم جۆرە قارچکە لە چین و وڵاتانی ئاسیای رۆژهەڵات وەک قارچکێکی دەرمانی بەکاردەهێنرێت؛ و بۆ سێرپەنجەیش بەکاهێنراوە.

مێڵەگورگانەی خۆڕسک

سەرچاوە

زانکۆی ئۆکسفۆرد

نیو ئەتڵەس

 

سوودەکان خۆراکی کفکاو یا کفکێنراو

لە توێژینەوەیەکدا کە لە زانکۆی ستانفۆرد لە کالیفۆرنیا ئەنجام دراوە، سەلمێندراوە کە ئەو خۆراکانەی بە هۆی کفکان یا ترشان دروستدەکرێن
سوودی زۆر بە لەش دەگەیەنن. لە توێژینەوەکەدا خۆراکی وەک ماست، کیمچی، کەلەم ترش، کۆمبوچا و کەفیر بەکارهێندراون. ئاکامەکەی بریتی بووە لەوە کە ئەو کەسانەی لە ماوەی توێژینەوەکەدا رۆژانە بڕێکی دیاریکراویان لەم خۆراکانە پێدراوە، رێژەی نیشانەکانی هەوکردن لە لەشیاندا دابەزیوە.

شایانی باسە کە گەدە و ریخۆڵەکانی مرۆڤ و زیندەوەران میلیۆنان جۆر بەکتریای سوودبەخش و زیانبەخشی تێدایە کە ناسراون بە بەکتریاگەلی وەلژی(مایکرۆبایۆ). ئەمانە بەشێوەی سروشتی لەگەڵ مرۆڤ و زیندەوەران دەژیێن. بەگوێرەی گوتەی پسپۆرانی زانکۆی ستانفۆرد رێژەی ئەم بەکتریا وەلژییانە لە خەڵکی شارنشیندا کەمترە. هۆکارەکەیش بریتییە لە جۆری خۆراکەکەیان کە کەمتر سروشتییە و بە زۆری قوتووبەندە.

ئاکامی توێژینەوەکە ئەمە رۆشن دەکاتەوە کە خواردنی ئەم جۆرە خۆراکانە کە پڕن لە بەکتریا و کەڕووی جۆراوجۆر دەبنە هۆی کەم کردنەوەی هۆکارەکانی هەوکردن،؛ بۆ وێنەی ئەو هەوکردنەی کە پەیوەندیی بە نەخۆشیی شەکرەی جۆری دوو وە هەیە. هەروەها هەوکردنی نەخۆشیی رۆماتیزمی جومگەکان.

سەرجاوە

نیویۆرک تایمز

سێڵ