لەم بابەتە کورتەدا هەوڵ دەدرێت چەند دێرێک بنووسرێت سەبارەت بە رەگ و ریشەی وشەی ڤایرەس و پێناسەی زیانزای ڤایرەس بەزمانێکی سادە بۆ ئەوەی خوێنەرانی دەرەوەی بوواری نیتگزانی و ژیانزانی بە ئاسانی لێی تێبگەن. لە بواری ژیانزانیدا بە نیتگ دەگوترێت زیانزا واتە بوونەوەرێکی زیانبەخش و زیانیخرۆیە. نیتگ هەروەک چۆن خۆی کەمتر بۆ مەردم ناسراوە، دروستبوونی ناوەکەیشی تا راددەیەک ئاڵۆز و ناڕوونە.
ووشەی ڤایرەس یا ڤیرووس وشەیەکی زمانە فەرەنگی\ئەوروپاییەکانە کە لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا بە واتای ''ماددەی ژەهرین''. بەکارهاتووە. لە وشەی [ڤیرووس]ی لاتین وەرگیراوە کە مانای ژەهر، زچکاوی رووەک، تراوی لینج دەبەخشێت. یەکەمجار ساڵی ١٣٩٨ لەلایەن جۆن ترێڤیزیاوە لە بەڵگەیەکدا لە لاتینەوە و لە وشەی [ڤیرولێنتوس]ەوە هێنراوەتە نێو زمانی ئینگلیسییەوە. ئەمیش لە [وەیس]ی ئیتالیایی وەرگیراوە بە واتای ژەهر. ئەمیش رەنگە لە رەگی هیندۆ ئەوروپایی [وەییس] وەرگیرابێت بە واتای چۆڕانەوە، تووانەوە.. ئەگەری ئەوە هەیە پەیوەندیی بە [ڤیشا و ڤینۆم]ی سانسکریت و [ڤیش]ی ئاڤێستاییشەوە هەبێت کە مانای ژەهر دەدەن.
ووشەی ڤایرەس یا ڤیرووس وشەیەکی زمانە فەرەنگی\ئەوروپاییەکانە کە لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا بە واتای ''ماددەی ژەهرین''. بەکارهاتووە. لە وشەی [ڤیرووس]ی لاتین وەرگیراوە کە مانای ژەهر، زچکاوی رووەک، تراوی لینج دەبەخشێت. یەکەمجار ساڵی ١٣٩٨ لەلایەن جۆن ترێڤیزیاوە لە بەڵگەیەکدا لە لاتینەوە و لە وشەی [ڤیرولێنتوس]ەوە هێنراوەتە نێو زمانی ئینگلیسییەوە. ئەمیش لە [وەیس]ی ئیتالیایی وەرگیراوە بە واتای ژەهر. ئەمیش رەنگە لە رەگی هیندۆ ئەوروپایی [وەییس] وەرگیرابێت بە واتای چۆڕانەوە، تووانەوە.. ئەگەری ئەوە هەیە پەیوەندیی بە [ڤیشا و ڤینۆم]ی سانسکریت و [ڤیش]ی ئاڤێستاییشەوە هەبێت کە مانای ژەهر دەدەن.
لە زمانی کوردیدا وشەکانی [ڤیژ\ڤیژک] واتە پیسایی ئاوەکی یا دڵۆپەی میچ کە لە کۆندا تێکەڵبوو لەگەڵ قورم و هیسی رەشی دووکەڵ. هەروەها وشەی [ڤیچک] ی کوردی واتە ئاوی لووت. هەروەتر [وێش] واتای خراپ، شاش دەدات. بۆی هەیە هەرکام لەم ووشانە لە رەگی [ڤیش]ی ئاڤێستاییەوە هاتبێتن. ئەم روونکردنەوە و بەراوردکردنە کوردییەمان بۆ ئەوەیە کە تێبگەین هەرچەندە وشەی ڤایرەس لەلایەن ئەوروپاییەکانەوە بۆ ئەم بوونەوەرە ریزەڵەیە دانراوە بەڵام رەگ و ریشەی وشەکە بۆ زمانی ئێمە نامۆ نییە؛ و ئەگەر بمانەوێ واژەیەکی تازە بەرامبەری رۆبنێین، دەتوانین لەسەر رەگ و ریشە کوردییەکە ئەو کارە بکەین. بەڵام بەهۆی ئەوە کە ڤایرەس بچووکترین ماددەیەکە کە توانای وەچەخستنەوە و گۆڕینی خۆی هەیە ئێمە ووشەی (نیتگ)ی بۆ بەکاردەهێنین کە واتای شتێک یا زیندەوەرێکی زۆر زۆر بچووک دەبەخشێت.
نیتگ بە ماددەیەک دەگوترێت کە لە هەموو ئەندامێکی زیندوودا هەیە بە مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەوە. لە ساڵی ١٨٥٠ بۆ یەکەمجار دمیتری ئیڤانۆڤسکی لەکاتی پشکنینی نەخۆشیی گەڵای تووتن\تەماکۆ دا بۆی دەرکەوت کە هۆکاری نەخۆشییەکە بەکتریا نییە بەڵکوو نیتگە. لەو کاتەوە ئیتر توێژینەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر نیتگ دەستیپێکرد و تا ئێستا زیاتر لە ٥٠٠٠ جۆری نیتگ بە وردەکارییەوە ناسراوە. نیتگەکان تەنیا لە نێو خانە زیندووەکاندا گەشەدەکەن و فرەپات دەبن. لە هەر شوێنێک چ خاک چ ئاو چ هەوادا خانە هەبێت، نیتگ هەیە. نیتگ بە دوو جۆر پێناسە کراوە.
یەکەم: بریتییە لە ماددەیەکی هەوکەر و ئالوودەزا کە پێکهاتووە لە گەردیلەیەکی ترشە ناوکی و لە کاژێکی پرۆتینیدا جێی گرتووە. زۆر ووردەڵەیە و بە مایکرۆسکۆپی ئاسایی نابینرێت؛ تەنیا دەبێت بە مایکرۆسکۆپی دیجیتاڵ سەیربکرێت. نیتگ تەنیا دەتوانێت لە خانەی زیندوودا فرەپات بێت؛ واتە زیاد بکات. لەسەر خاک و دار و بەرد و ئاسن و شووشە و پەڕۆ و کاغەز و ... زیاد نابێت بەڵکوو دووای ماوەیەک لەناودەچێت.
دووەم: نیتگ کۆدێکە یا هێمایەکە توانای هەیە خۆی فرەپات بکات و کاریگەریی وێرانکەری هەبێت و دزە بکاتە نێو سیستمی ژمێریارییەوە. خاڵی دووەم نیتگی کۆمپیوتەر و دەزگا و ئامێرە دیجیتاڵەکان دەگرێتەوە کە جۆرێک نەرمەوزاری ئەلەکترۆنییە.
نیتگەکان بە چەند شێوەیەک پۆلبەندی کراون، یەکێک لە شێوەکان بریتییە لەو زیندەندامانەی نیتگ لە سەریان دەمێنێتەوە و زیاددەکات. نیتگەکانی ئاژەڵ، نیتگەکانی رووەک، نیتگەکانی، کەڕوو، نیتگەکانی بەکتریا. واتە نیتگەکان نەک تەنیا مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەکان بەڵکوو دەتوانن کەڕوو و بەکتریاکانیش تووشی نەخۆشی بکەن. ئێمە وەک مرۆڤ دەممان، لووتمان، گوێچکەکان و هەموو لەشمان پڕە لە نیتگی جۆراوجۆر و هۆکاری زۆرێک لە نەخۆشییەکانیشمان نیتگەکانن. بەتایبەتی نەخۆشییە وەرزییەکانی وەک هەڵامەت و پەسیو. هەر جارێک کە مرۆڤ تووشی هەڵامەت دەبێت و چاک دەبێتەوە، بەسەر جۆرێک لە نیتگ دا زاڵ دەبێت و جارێکی دی ئەو نیتگە ناتوانێت هێرش بکاتەوە سەری. بەڵام هەمیشە مەترسیی نیتگێکی تر هەیە کە پەلاماری بدات و جۆرێکی تر لە هەڵامەت لە کەسەکەدا دروست بکات. شایانی باسە کە نیتگەکان جگە لە هەڵامەت دەبنە هۆکاری زۆر نەخۆشی و بیماریی ترسناک و بێچارەسەری وەک ئەیدز و ئیبۆڵا. یەکێک لە خەسڵەتەکانی نیتگ بریتییە لە خۆگۆڕی. بۆ وێنە ئێستا ئەم نیتگی کۆرۆنایە کە دەبێتە هۆکاری نەخۆشیی کۆڤید-١٩، ئەگەر مرۆڤ بتوانێت بەسەریدا زاڵ بێت و دەرمانەکەی بدۆزێتەوە، دوای ماوەیەکی تر هەر ئەم نیتگە خۆی دەگۆڕێت و بە جۆرێکی تر و و هێزێکی ترەوە هێرش دەهێنێتەوە.
نیتگ بە ماددەیەک دەگوترێت کە لە هەموو ئەندامێکی زیندوودا هەیە بە مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەوە. لە ساڵی ١٨٥٠ بۆ یەکەمجار دمیتری ئیڤانۆڤسکی لەکاتی پشکنینی نەخۆشیی گەڵای تووتن\تەماکۆ دا بۆی دەرکەوت کە هۆکاری نەخۆشییەکە بەکتریا نییە بەڵکوو نیتگە. لەو کاتەوە ئیتر توێژینەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر نیتگ دەستیپێکرد و تا ئێستا زیاتر لە ٥٠٠٠ جۆری نیتگ بە وردەکارییەوە ناسراوە. نیتگەکان تەنیا لە نێو خانە زیندووەکاندا گەشەدەکەن و فرەپات دەبن. لە هەر شوێنێک چ خاک چ ئاو چ هەوادا خانە هەبێت، نیتگ هەیە. نیتگ بە دوو جۆر پێناسە کراوە.
یەکەم: بریتییە لە ماددەیەکی هەوکەر و ئالوودەزا کە پێکهاتووە لە گەردیلەیەکی ترشە ناوکی و لە کاژێکی پرۆتینیدا جێی گرتووە. زۆر ووردەڵەیە و بە مایکرۆسکۆپی ئاسایی نابینرێت؛ تەنیا دەبێت بە مایکرۆسکۆپی دیجیتاڵ سەیربکرێت. نیتگ تەنیا دەتوانێت لە خانەی زیندوودا فرەپات بێت؛ واتە زیاد بکات. لەسەر خاک و دار و بەرد و ئاسن و شووشە و پەڕۆ و کاغەز و ... زیاد نابێت بەڵکوو دووای ماوەیەک لەناودەچێت.
دووەم: نیتگ کۆدێکە یا هێمایەکە توانای هەیە خۆی فرەپات بکات و کاریگەریی وێرانکەری هەبێت و دزە بکاتە نێو سیستمی ژمێریارییەوە. خاڵی دووەم نیتگی کۆمپیوتەر و دەزگا و ئامێرە دیجیتاڵەکان دەگرێتەوە کە جۆرێک نەرمەوزاری ئەلەکترۆنییە.
نیتگەکان بە چەند شێوەیەک پۆلبەندی کراون، یەکێک لە شێوەکان بریتییە لەو زیندەندامانەی نیتگ لە سەریان دەمێنێتەوە و زیاددەکات. نیتگەکانی ئاژەڵ، نیتگەکانی رووەک، نیتگەکانی، کەڕوو، نیتگەکانی بەکتریا. واتە نیتگەکان نەک تەنیا مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەکان بەڵکوو دەتوانن کەڕوو و بەکتریاکانیش تووشی نەخۆشی بکەن. ئێمە وەک مرۆڤ دەممان، لووتمان، گوێچکەکان و هەموو لەشمان پڕە لە نیتگی جۆراوجۆر و هۆکاری زۆرێک لە نەخۆشییەکانیشمان نیتگەکانن. بەتایبەتی نەخۆشییە وەرزییەکانی وەک هەڵامەت و پەسیو. هەر جارێک کە مرۆڤ تووشی هەڵامەت دەبێت و چاک دەبێتەوە، بەسەر جۆرێک لە نیتگ دا زاڵ دەبێت و جارێکی دی ئەو نیتگە ناتوانێت هێرش بکاتەوە سەری. بەڵام هەمیشە مەترسیی نیتگێکی تر هەیە کە پەلاماری بدات و جۆرێکی تر لە هەڵامەت لە کەسەکەدا دروست بکات. شایانی باسە کە نیتگەکان جگە لە هەڵامەت دەبنە هۆکاری زۆر نەخۆشی و بیماریی ترسناک و بێچارەسەری وەک ئەیدز و ئیبۆڵا. یەکێک لە خەسڵەتەکانی نیتگ بریتییە لە خۆگۆڕی. بۆ وێنە ئێستا ئەم نیتگی کۆرۆنایە کە دەبێتە هۆکاری نەخۆشیی کۆڤید-١٩، ئەگەر مرۆڤ بتوانێت بەسەریدا زاڵ بێت و دەرمانەکەی بدۆزێتەوە، دوای ماوەیەکی تر هەر ئەم نیتگە خۆی دەگۆڕێت و بە جۆرێکی تر و و هێزێکی ترەوە هێرش دەهێنێتەوە.
