ئیکۆلۆژی: بریتییە لە شیمانەگەلی زانستی، و وانستی کارتێکەرییەکانی زیندەوەرەکان لەگەڵ یەکتری و لەگەڵ ژینگەدا. ئیکۆڵۆژی زانستێکە کە رۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە تێگەیشتنماندا لە زۆرێک لە ئیکۆ سیستمەکاندا. هەروەها مەیدانێکە بۆ کارکردن لەسەر بووارگەلی جیاوازی وەک ژیانزانی و زانستی زەوی، بەڵام بووارێکی جیاوازترە لە ژینگەوانی، مێژووی سروشتی، و زانستی ژینگەیی. وشەی ئیکۆڵۆژی ساڵی ١٨٧٣ لەلایەن زیندەوەرزانی ئەڵمانی ئێرنست هایکڵ [Ernst Haeckel] بەکارهێنرا کە لە هەمان [ئیکۆنۆمی] وەرگیراوە. [ئیکۆ] بە واتای ماڵ، خانوو، شوێنی ژیان، کۆ [لۆژی یا لۆجی] بە واتای زانین؛ کە هەردووکیان یۆنانین و پێکەوە مانای زانستی شوێنی ژیان و دەوروبەر دەبەخشن. لەکوردیدا دەکرێ ژیوارگەزانی لەبەرامبەریدا بەکاربهێنرێت. هەنبانە بۆرینە وشەی ژیواری بەم جۆرە مانا کردووە: رابواردنی تەمەن. باری ژیان، چۆنیەتی ژین. بژیو. لە نووسراوەکانماندا ژیوارگە بە واتەی ئیکۆسیستم و ژیوارگەزانی بە واتای ئیکۆلۆژی بەکاردەهێنرێن. یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی ژیوارگەزانی، تێگەیشتنە لە دابەشکردن و فراوانیی شتە زیندووەکان لە ژینگەی فیزیکیدا. بۆ وێنە، گریمان تۆ دانیشتووی شاری چۆمانیت لە ناوچەی باڵەکایەتی. باخچەی حەوشەکەت یا پارکی شارەکەت کۆمەڵێک گیا، زیندەوەر و کەڕوو و برشی تێدایە کە جیاوازن لەوانەی کە لە پارکێک یا لە باخچەیەکی گەرمیان و گەرمەسێر هەیە. رەنگە رووانی گوڵی شلێر و سوێسنە و کوارگی تاڵیتۆز یا کەرکۆڵ لە باخچەی گوندێکی باڵەکایەتی و هەبوونی پڵینگ و ورچ لە ناوچەکە ئاسایی بێت، بەڵام لە گەرمیان و گەرمەسێر مەحاڵ بێت. هەروەها رووانی دۆمەڵانی تێرفێزیا لە حەوشەی ماڵێکی گەرمەسێر ئاساییە بەڵام لە باڵەکایەتی رەنگە پەرجوو بێت. واتە لە هەر ناوچەیەک نەخشبەندییەکی جیاواز لە رووەک وکەڕوو و برش و زیندەوەرەکان هەیە کە لە ناوچە و هەرێمێکی تر نییە یا لەوو جۆرێک نەخشبەندی هەیە کە جیاوازترە. ئەم نەخشبەندییانە لە ژینگەدا بە هۆی تێکەوەهاویشتنی نێوان زیندەندامەکان و هەروەها لە نێوان زیندەندامەکان و ژینگە تایبەتەکەیاندائاراستە دەکرێن.
ئینڤایرۆمێنت: زانستی ژینگەیی چڕێژ دەخاتە سەر کارتێکەرییەکانی نێوان پێکهاتە فیزیکی، کیمیایی، و زیندووەکانی ژینگە، بە کاریگەرییەکانی سەر هەموو جۆرە زیندەوەرکانیشەوە. بەلای زۆر کەسەوە، زانستی ژینگەیی بەتایبەتی بریتییە لە شوێندانانی مرۆڤەکان لەسەر ژینگە. کەواتە جیاوازیی چییە لە نێوان زانستی ژینگەیی و ئیکۆلۆژیدا؟
جیاوازییەکی گرنگ لە نێوانیاندا بریتییە لە ئامانجی لێکۆڵینەوە لە هەر تەکووزێکدا. بەشێوەیەکی گشتی، زانستی ژینگەیی بووارێکی فراوانترە کە زۆر توخمی جیاوازی زانستەکانی زەوی و ژیان دەگرێتە خۆ، لە کاتێکدا کە ژیوارگەزانی پتر چڕێژ دەخاتە سەر ئەوە کە چۆن زیندەوەرەکان لەگەڵ یەکتری و لەگەڵ دەوروبەریاندا، و زۆر جاریش لەگەڵ چەند کۆمەڵێکی بچووکی دیاریکراودا تێکەوەداوێن.
ژیوارگەزانەکان زۆر جار دەکرێ چڕێژ بخەنە سەر رەفتارێکی دیاریکراو لە نێو دەستەیەکدا، وەک باشییەکانی خۆراک، خووەکانی جووتبوون، جۆرەکانی دڕندەیی و کۆچبەری. ئەوان هەروەها بابەتی بڕی هەشیمەت، رەنگاورەنگییەکان، بڵاوبوونەوە و تەنینەوەی زیندەوەرێکی دیاریکراو، و هەروەها کێبەرکێی نێوانیان و نێوان ژیوارگە جیاوازەکان، دەخەنە ژێر توێژینەوە.
بەڵام زانایانی ژینگەیی چڕێژ دەخەنە سەر ژمارەیەکی بەرفراوانتری سیستمەکانی ژیوارگەیی، و کاریگەرییەکانی هۆکارە دەرەکییەکان لەسەر ژیوارگە.
سەرچاوە:
No comments:
Post a Comment