5.11.19

قارچکی فۆڵیۆتا هایلاندینسیس




فۆڵیۆتا هایلاندینسیس جۆرە کوارگێکە بە زۆری لە ئەمریکا بینراوە.  رەنگی قاوەیی یا قاوەیی کاڵ یا قاوەیی سوورباوە و قەدەکەی تا دە سەنتیمەتر درێژ دەبێت.  کڵاوەکەی بە تایبەتی لە کاتی ساواییدا ماددەیەکی لینجی پێوەیە.  ئەم جۆرە قارچکە دەخورێت و ژەهراوی نییە.
فۆڵیۆتا هایلاندینسیس هێما و هۆکاری زیندووبوونەوە و ژیانەوەیە چونکە لە دوای سووتان و ئاگرتێبەربوونی دارستان و لێڕەوارەکان، ئەم جۆرە کوارگە لەسەر بنەدارە سووتاوەکان کە هێشتا بەشێکیان نەسووتاوە یا لەسەر ئەو خاکەی کە بنەداری تێدایە و بە خەڵووز داپۆشراوە، بەکۆمەڵ دەڕوێت.  لە سەرەتای بەهارەوە تا پاییز بۆی هەیە بڕوێت.  زۆر جار ماوەی دە ساڵ دەخایەنێت تا زیندوودەبێتەوە و سەرهەڵدەداتەوە.  ساڵانێکی زۆر بوو کە زانایانی بوواری کەڕووزانی نەیاندەتوانی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە کە ئایا هاگی فۆڵیۆتا چۆن لە سووتان رزگاری دەبێت و لە دوای ئەو ئاگرە گەورە و بەتینەی لە دارستانەکاندا دەکەوێتەوە، جارێکی تر دەڕوێتەوە دەژیتەوە؟!   وەک دەزانین قەوزە بەهێزترین رووەکە کە توانای زۆرترین خۆڕاگریی هەیە لە بەرامبەر ئاو، ئاگر، سەرما و گەرمادا.  تازەترین توێژینەوەکان دەریانخستووە کە هاگی فۆڵیۆتا و هەندێک  جۆرە کارگی دیکە کە حەزیان لە ئاگرە، لەنێو تەنراوەکانی جۆرەکانی قەوزەدا خۆیان دەشارنەوە و بەمجۆرە لە سووتان رزگاریان دەبێت و دوواتر لە کات و شوێنی گونجاودا دە دەکەنەوە بە بووژانەوە و گەشەکردن و رووانەوە.


سەرچاوە


4.11.19

کارگ لە بواری پزیشکیدا



کارگ جیا لەوە کە خۆراکێکی ساغ و بەتام چێژە و هیج چەشنە زیانێکی لاوەکیی بۆ تەندروستیی مرۆڤ نییە،  بۆ پاراستن و پاککردنەوەی سروشت و ژینگەیش سوودی زۆری هەیە.  ئەو کۆنە کاغەز و کارتۆنانەی رۆژانە فڕێدەدرێن و ژینگە ئالوودە دەکەن؛ یا ئەو لاسکە گوڵەبەڕۆژە و گەنمە شامی و زوڕات و پەمۆ و قەسەڵی گەنم و جۆ و بەڵمی برنجە، کە زۆرینەی جووتیار و کشتیاران فڕێیدەدەن و ژینگەی پێ ناشیرین دەکەن یا دەیسووتێنن و بە دووکەڵەکەی هەوا ئالوودە دەکەن، یا پاشەرۆکی مەڕ و ماڵات و پەلەوەر کە ژینگە و هەوا ئالوودە دەکات و ئەویش زۆر جار دەسووتێنرێت، دەکرێ کۆبکرێنەوە و بەکاربهێنرێن و بکرێنە نشیمەن بۆ روواندنی کوارگ.  لەلایەکەوە ژینگە پاک رادەگیرێت و لەلایەکی دیکەیش خۆراکێکی پاک و تەندروستی لێوە بەرهەم دەهێنرێت و ئابووریی خێزان و خانەوادە بەهێز دەکات و هەلی کاریش دەڕەخسێنێت.

سوودێکی دیکەی کوارگ کە زۆر گرنگە، لایەنی پزیشکی و دەرمانییە و بەکارهێنانیەتی بۆ چارەسەری نەخۆشی.  کارگ جیا لەوە کە خواردنی دەبێتە هۆی بەهێزکردنی تەکووزی بەرگری لە لەشدا و هەروەها بۆ زۆر چارەسەر یا پێشگیری لە زۆر نەخۆشیی وەک  شەکرە و شێرپەنجە بەکاردەهێنرێت، بکوژێکی چالاکی بەکتریایشە.  بۆ نموونە کاتێک کە کەسێک تووشی جۆرێک هەوکردنی بەکتریازا بووە و بەکتریاکە  هیچ دەرمانێک نایکوژێت یان نازانرێ چ جۆرە بەکتریایەکە، دەکرێ نموونەیەک لە بەکتریای هەوکردنەکە وەربگیرێت و لەسەر قارچک هەوێن بکرێت.  قارچکەکە ئەنزایمێک بەسەر بەکتریاکەدادەڕێژێت و دەیکوژێت و  وەک خۆراک بەکاریدەهێنێت.  ئینجا کوارگەکە خۆی تراوێک دەردەدات کە سەداسەد توانای کوشتن و لەنابردنی بەکتریاکەی هەیە.
لە وانستێکدا سی ژن خواردنی دەرمانی [پلاسیبۆ] و کارگی [هێریسیەم ئێریناسیوس] کە بە زمانی گشتی پێیدەڵێن کارگی [یاڵە ئەسپ]یان لەسەر تاقیکراوەتەوە کە دەرەنجامی ئەرێنیی هەبووە.  ١٤ کەس لە ژنەکان دەرمانی پلاسیبۆیان پێدرابوو؛ ١٢ کەسیشیان  رۆژانە ٢ گرام لە پاڵفتەی کارگی یاڵە ئەسپیان بۆ کرابوویە غورابی و پێیان درابوو.  لە دووای چوار هەفتە دەرکەوت کە ئەوانەی قارچکی یاڵە ئەسپیان خواردبوو ئاستی خەمۆکی و تووڕەیی و هەڵچوونیان دابەزیوە.


سەرچاوە:
دە مایند ئەنڵیشد
ناشناڵ ئنستیتیووت ئۆف هێڵت




20.7.19

کارگی ئۆفایۆكۆردیسێپس یا مێڵەگورگانە، کارگی بەرزەوارەکانی هیمالایا

کارگی کۆردیسێپس کە لە لاشەی مارەزیودا روواوە


کارگی مێڵەگورگانە یا ئۆفایۆكۆردیسێپس ساینێنسس (Ophiocordyceps Sinensis) كه‌ پێشتر پێیده‌گوترا كۆردیسێپس ساینێنسس تاكه‌ كوارگێكی خۆراكییه‌ كه‌ له‌ شاخه‌كانی بووتان له‌ به‌رزایی نێوان٤٤٠٠ مه‌تر تا ٥٢٠٠ مه‌تر ته‌نیا چه‌ند مه‌ترێك له‌ خواره‌وه‌ی به‌فره‌وه‌ ده‌ڕوێت. هه‌موو ساڵێک له‌ سه‌ره‌تای وه‌رزی هاویندا خه‌ڵكی وڵاتانی تیبه‌ت، بووتان، نیپاڵ و چین ده‌چنه‌ ئه‌و به‌رزه‌وارانه‌ و به‌ دوای ئه‌م جۆره‌ كارگه‌دا ده‌گه‌ڕێن. وشه‌ی ئۆفایۆكۆردیسێپس ساینێنسس ناوێكی لاتینه‌ بۆ ئه‌م جۆره‌ قارچكه‌ دانراوه‌ به‌ڵام له‌ زمانی تیبه‌تی دا ناوی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌ كه‌ بریتییه‌ له‌ (یارتسا گونبوو)، و‌ واتای‌ (رووه‌كی هاوینه‌ و مێرووی زستانه‌) ده‌گه‌یه‌نێت‌. به‌ر له‌وه‌ی وه‌رزی باران ده‌سپێبكات هاگی كوارگه‌كه‌ له‌ سه‌ری جۆرێک مارزیوه  دا جێده‌گرێت كه‌ له‌ ژێر خاكدا ده‌ژیێت.  كه‌ڕووه‌كه‌ تا ئه‌ندازه‌یه‌ک ده‌چێته‌ نێو قووڵایی له‌شی مارزیوه‌كه‌وه‌ تا وه‌ک چیلكه‌یه‌ک یا سورمە و مێڵی چاوڕشتن له‌سه‌رییه‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌ و هه‌موو وزه‌یه‌كی مێرووه‌كه‌ هه‌ڵده‌مژێت و ده‌یكوژێت.  له‌ راستیدا كاتێک كه‌ كوارگه‌كه‌ ته‌واو هه‌راش ده‌بێت و پێده‌گات هیچ ئاسه‌وارێک له‌ مارزیوه‌كه‌ نامێنێت و ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ شێوه‌ی مارزیوه‌ ده‌بینرێت ته‌نیا توێژاڵێكی ته‌نكه‌ كه‌ به‌ر له‌ به‌كارهێنانی كوارگه‌كه‌ فڕێده‌درێت.
چای کارگی مارزیوە وەک دەرمان بۆ چارەسەری نەخۆشی

ئۆفایۆكۆردیسێپس ساینێنسس مێژوویه‌كی درێژی له‌ ده‌رمانگه‌ریی نه‌ریتیی تیبه‌تی و چینی دا هه‌یه‌. هه‌ربۆیه‌ نرخیشی زۆر گرانه‌ و خه‌ڵكێكی زۆر به‌ دوای چنین و كۆكردنه‌وه‌یدا ده‌گه‌ڕێن. ئه‌م قارچكه‌ بۆ چه‌ندین سه‌ده‌ وه‌ک ده‌رمانێک بۆ چاره‌سه‌ریی زۆر نه‌خۆشی و پاراستنی جووڵه‌ و كرده‌ی هه‌موو سیستە‌می له‌ش به‌كارهاتووه‌.  پزیشک و ده‌رمانسازه‌ نه‌ریتییه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن كه‌ ئه‌م كوارگه‌ وزه‌به‌خشێكی به‌توانایه‌، توانست و خۆڕاگریی له‌ش زیاد ده‌كات، ئاره‌زووی خواردن زیاد ده‌كات و توانستی زایه‌ندی زیادده‌كات و خه‌و رێكده‌خات.  ئه‌گه‌ر گه‌ره‌كت بێت بگه‌یته‌ ئه‌و شوێنه‌ی كارگی ئۆفایۆكۆردیسێپس ساینێنسسی خۆڕسكی لێیه‌، نابێ له‌ هه‌فت رۆژ كه‌متر به‌سواری ئه‌سپ، پیاده‌ و به‌سواری یاک بڕۆیت. (یاک جۆره‌ ئاژه‌ڵێكه‌ له‌ به‌رزه‌واره‌كانی تیبه‌ت ده‌ژیێت و شیری ده‌خورێته‌وه‌ و بۆ سواریش به‌كارده‌هێنرێت).

ناوی زانستیی ئه‌و مارزیوه‌یه‌ كه‌ كوارگه‌كه‌ وه‌ک مشه‌خۆر تێیدا گه‌شه‌ده‌كات و پێده‌گات بریتییه‌ له‌ (Hepialus armoricanus) هێپیالوس ئارمۆریكانوس یا (په‌پووله‌-شه‌مشه‌ی هیمالایا).
هەرچەندە ئەم جۆرە قارچکە لە وڵئتی ئێمە نەبینراوە و نەبیستراوە کە رووابەت بەڵام ئەگەر بمانەوێت بە دوایدا بگەڕێین، پێویستە لە بەرزەوارەکانی وەک هەڵگورد و بەگشتی زنجیرە کەّەکانی قەندیلدا بەدووایدا بگەڕێین، واتە بەرزترین لووتکە کێوەکان.





وەرزی دۆمبەڵان

وێنەی دوو دۆمبەڵان لەسەر خاک دیارە و
هەردە قڵیشاوەکەیش نیشانەی هەبوونی
دۆمەڵانە لە ژێریدا
وەک لە بابەتگەلی تردا ئاماژەی بۆ کراوە، دوو جسنی سەرەکیی دۆمبەڵان هەیە.  یەکەمیان ناسراوە بە (تیووبەر) واتە راژک .  دۆمبەڵانی راژک لە دەوروبەری درەختەکانی وەک بەڕوو، بادام، فستق وتاد.. دەڕوێت و لە وڵاتانی ئەوروپا زۆرە.  لەم ساڵانەی دوایید لە رۆژهەڵاتی کوردستانیش دۆزراوەتەوە.  دووەمیان ناسراوە بە (تێرفێزیا) کە وشەیەکی بەربەرییە و لە زمانی بەربەری دا دەڵێن (ترفاس) کە هەمان واتای دۆمبەڵان دەگەیەنێت.  مەبەست لە تێرفێزیا ئەم جۆرە دۆمبەڵانەیە کە لە پێدەشتەکانی گەرمەسێر و گەرمیان و قەراج و کەندێناوە و چەند بەشێکی رۆژهەڵات و باکوور و رۆژاوای کوردستان دەڕوێت.  
دووای کۆتاییهاتنی مانگی جانیوەریی هەموو ساڵێک، بەرەبەرە وەرزی تازەی رووان و پێگەیشتنی دۆمبەڵان دەسپێدەکات.  هەڵتۆقین و دەرچوونی دۆمبەڵانەکان لە خاک، بەگوێرەی ناوچە و مەڵبەندەکان دەگۆڕێت.  سەرەتای یەکەم دۆمەڵانەکانی کوردستان لە ناوچەکانی گەرمەسێر و گەرمیانەوە دەسپێدەکات.  ئەم ناوچانە کە کەشوهەوایان گەرمتر و ووشکترە لە ناوچەکانی تر، لە هەفتەی دووەمی مانگی فێبریوەری پێشوازی دەکەن لە دۆمبەرانی ساڵی تازە.  چەند هەفتە دوواتر لەگەڵ گەرمبوونی هەوا دۆمەڵانی ناوچەکانی تریش دەڕوێن و ئارەزوومەندانی خواردن و چنینی دۆمبەڵان پێدەشت و گردۆڵکە و مەزراکان دەگەڕێن بە دووای دۆزینەوە و راوکردنی دۆمبەڵاندا. 

دۆمبەڵان خۆراکێکی بەچێژە و پێکهاتەکەیەکی پڕ لە پرۆتین و ڤیتامینی هەیە و سوودێکی زۆری هەیە بۆ لەشی مرۆڤ.  دیارە دۆمبەڵانەکانی کوردستان لە جۆرێک زیاترن و بەگوێرەی جۆرەکانیان پێکهاتەی ماددە خۆراکییەکانیاشیان جیاوازە.  تەنانەت جۆری خاک و ئاووهەوایش کاریگەریی هەیە لەسەر پێکهاتە خۆراکییەکانیان.  لەگەڵ دەرکەوتنی دۆمبەڵاندا هەموو ساڵێک بانگەشەی بەکارهێنانی ئاوەکەی بۆ چاو دەکەوێتە سەر زار و زمانان؛ و هەندێک کەسی نابەرپرس بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان خەڵکی لە خشتەدەبەن و لە رێگای فەیسبوک و تۆڕە جڤاکییەکانی دیکەوە ڤیدیۆ بڵاودەکەنەوە.  لێرەدا پێویستە ئەم خاڵە بخەینەوە بیری هاووڵاتانمان کە بابەتی بەکارهێنانی ئاوی دۆمبەڵان بۆ چارەسەری نەخۆشیەکانی چاو، یا بەهێزکردنی بینایی چاو تا ئێستا لەلایەنی پزیشکییەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە و هیچ بنەمایەکی زانستیی نییە.  بەگوێرەی ئەو هەواڵ و راپۆرتانەی کە ساڵانی رابردوو لە دەزگاکانی راگەیاندنی هەڕێمەوە بڵاوبوونەتەوە، لەو ساڵانەدا زۆرکەس لە ئاکامی ئەم کارە هەڵنەسەنگێنراوەدا تووشی سووربوونەوە و هەوکردنی چاو بوون و ناچاربوون بۆ چارەسەری، پەنا بۆ پزیشک و نەخۆشخانەکان ببەن. 
هەرچەندە هاشا لە سوودە خۆراکی و تەندروستییەکانی دۆمبەڵان ناکرێت؛ و بەشێوەی نەریتی و بە درێژایی سەدان ساڵ لە وڵاتانی عەرەبی و بیابانەکانی باکووری ئەفریقا وەک دەرمانی گیایی بەکاهێنراوە، بەڵام تا ئێستا هیچ توێژینەوە و لێکۆڵینەوەیەکی زانستی سەبارەت بە بەکارهێنانی دۆمبەڵان وەک دەرمان بۆ چارەسەری نەخۆشی بەتایبەتی نەخۆشیی چاو ئەنجام نەدراوە.  چاو ئەندامێکی زۆر هەستیار و ناسکی لەشە و تاقیکردنەوەی دەرمان بەبێ دڵنیابوون لە ئاکام و دەرەنجامەکان، هەڵەیەکی گەورەیە.





سەرچاوە:


کارگی فالوس ئندوسیاتوس

فاڵووس ئندوسیاتوس

ئه‌مه‌ جۆره‌ كوارگێكه‌ كه‌ به‌ چه‌ند ره‌نگ و قه‌باره‌ی جیاواز له‌ ناوچه‌كانی ژێرگه‌رمه‌سێریدا ده‌ڕوێت. له‌ زمانی گشتی دا به‌ ئینگلیسی پێیده‌ڵێن (Stinkhorne) واته‌ شاخ یا قۆچی بۆگه‌ن.
ئه‌م قارچكه‌ كاتێک پێده‌گات په‌رده‌یه‌ک یا تارایه‌کی سپی یا زەرد دایده‌پۆشێت. بۆنێكی ناخۆشی هه‌یه‌. تاراكه‌ ده‌وروبه‌ری كاتژمێر ٨ی به‌یانی دروستده‌بێت و دوای ئه‌وه‌ ته‌مه‌نی ته‌نیا دوو رۆژ ده‌مێنێت.
ئه‌م كارگه‌ وه‌ک زۆر له‌ كوارگه‌كانی دی هه‌زاران ساڵه‌ لای چینیه‌كان ناسراوه‌ و یه‌كێكه‌ له‌ هه‌شت پێكهاته‌كه‌ی (شۆرباوی نه‌مری) كه‌ فه‌یله‌سووفی دێرینی چینی (كۆنگ زی) پێشنیاری كردووه‌.  فالوس ئندوسیاتوس له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆر ده‌گمه‌ن بوو، خۆراكی شاهانه‌ بوو.  ده‌ڵێن یه‌كێک له‌ شاژنه‌كانی چین له ‌زنجیره ‌پاشای چینگ كه‌ ده‌بێته‌ شه‌ست ساڵان، فه‌رمان ده‌رده‌كات كه‌ ئه‌م كوارگه‌ی بۆ په‌یدا بكه‌ن تا به‌رده‌وام بیخوات و نه‌مرێت.  ماوه‌ی نۆ مانگ، سێ هه‌زار پیاو به‌ وڵاتدا ده‌گه‌ڕێن تا سه‌ره‌نجام یه‌ک كیلۆ و نیو له‌م قارچكه‌یان ده‌سده‌كه‌وێت.
له‌ رووی سوودی خۆراكییه‌وه‌ پرۆتینێكی زۆری تێدایه‌.  له‌ سه‌د گرام گۆشتی مریشک، سه‌دا ٣٩ی پرۆتینه‌؛ به‌ڵام له‌م كوارگه‌دا له‌سه‌دا ٣٣،٦ی پرۆتینه‌؛ واته‌ جیاوازییه‌كه‌ی زۆر كه‌مه‌.  هه‌روه‌ها كۆلێسترۆڵی خوێن داده‌به‌زێنێت و خوێنبه‌ره‌كان له‌ چەوری پاک ده‌كاته‌وه‌.

ئه‌م قارچكه‌ وه‌ک جۆره‌كانی تری قارچک سپۆره‌كه‌ی ناپرژێنێت؛ به‌ڵكوو به‌شێوه‌ی شیله‌ یا چه‌سپێک ده‌ریده‌دات؛ مێش و مه‌گه‌ز لێیده‌ئاڵێن و له‌گه‌ڵ خۆیان ده‌یبه‌ن و به‌مجۆره‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌.  هه‌روه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێكرا ئه‌م جۆره‌ كارگه‌ له‌ ناوچه‌كانی ژێرگه‌رمه‌سێریدا ده‌ڕوێت؛ به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌دا 
ده‌كرێ وه‌ک هه‌موو جۆره‌كانی دیكه‌ی كوارگ له‌سه‌ر دار و خاک بڕوێندرێت.