10.7.21

دایاتۆم یا دووانەلەت


ووشەیەکی یونانییە لە دوو بەش پێکهاتووە. (دیا) واتە دوو، دووان، (تێمنۆ) واتە بەش، کوت، پشک، لەت، کەرتدەکرێت بە
کوردی پێیبگوترێت دووکەرتە، دووانەکوت، دووانەلەت..  تاکە زیندەوەرێکی نیتەندامە کە دیواری خانەکانی لە ماددەی سیلیکایە و  روونەسیلیکا خۆی ماددەیەکە بە زۆری لە لمدا هەیە و روون و زەلالەشێوەی دایاتۆم لە سندووقێک دەچێت کە سەرپۆشی هەبێت، واتە دوو کەرتە؛ هەربۆیە ئەم ناوەی لێنراوەشێوەی خانەکانیان جیاوازن ، بازنەیی و لاکێشەیی و چوارگۆشە و تاد.. 

دایاتۆم جۆرێکە لە نیتەقەوزە و بەشێوەی ناتوخمەزایی زۆردەبێت واتە دایاتۆمێک لە نێوەراستدا دەبێتە دوو دایاتۆمی تازە و چونیەکدایاتۆم  سەر بە گرووپی کەبارەیی(پرۆتیست)ەکانن و وا باوەڕ دەکرێت کە زیاتر لە ٢٠ هەزار چەشنی جیاواز هەبێت؛ کە تا ئێستا ١٢ هەزاریان ناسراوندایاتۆم لە ئاستی جیهاندا لە زۆر شوێن دەبینرێت وەک ئۆقیانووسەکان، ئاوە سازگارەکان، خاکە جیاوازەکان و رووبەرە نمدارەکانبەشی زۆرینەی  فایتۆپڵانکتنەکانیان پێکهێناوە

قەبارەیان جیاوازە و بەگشتی لە نێوان ٢ بۆ ٢٠٠ مایکرۆمەتردان. هەندێکیان کەمێک گەورەترن. رەنگژەی سەوز و زەردی مەیلەو قاوەییان تێدایە؛ کە سەوزەکە لە سەوزینە(کلۆرۆفیل) و زەرد-قاوەییەکەیش لە زەردینە(زانتۆفیل) وەردەگرندایاتۆمەکان کاتێک کە دەمرن دەکەونە بنی ئۆقیانووس و ئاوەکانەوە؛ بەڵام قاوغەکانیان دەمێنێت و ئەو خاکە پێکدەهێنن کە ناسراوە بە خاکی دایاتۆمەیشس یا خاکی دووانەکەرت. 



مەستەکی

 


ناوی جۆرە درەختێکی بچووک یا دەوەنێکی هەمیشەسەوزە کە لە خێزانی بەن و پستەیە و ناوە زانستییەکەی بریتییە لە (پیستاسیا لێنتیسکوس). باڵای لە چوار مەتر بەرزتر نابێت. ووشەکە یۆنانییە و واتای (ددانەچیڕە) یا (ددان گڕساندن) دەگەیەنێت. هەروەها بە ماددەیەکی کەتیرەیی دەگوترێت کە لە درەختی مەستەکی دەگیرێت و لە راستیدا جۆرێکە لە بنێشت. ئەم جۆرە درەختە لە کۆنەوە لە دورگەی (خیۆس)ی یونانی کە دەکەوێتە باکووری دەریای ئێجە دەڕوێت؛ هەربۆیە بە ناوی (فرمێسکی خیۆس)یش ناسراوە. هیپۆکریتیس فەیلەسووفی یونانی کە وەک باوکی دەرمانگەری ناسراوە، باسی مەستەکیی کردووە و دەڵێت کە بۆ هەرسکردن و بۆنخۆشکردنی ناودەم و سەرمابوون بەسوودە.

لەسەردەمی عوسمانییەکاندا نرخی مەستەکی گەیشتبوویە ئاستی زێڕ؛ و زۆرینەی ئەو مەستەکیەی بەرهەمدەهێنرا راستەوخۆ دەگەیەنرایە حەرەمسەرای سوڵتان. کاتێک کە عوسمانییەکان خەڵکی دورگەی خیۆسیان قەتڵوعام کرد، ئەو کەس و بنەماڵانەیان هێشتەوە کە پیشەیان بەرهەمهێنانی مەستەکی بوو. شوورەیان بە دەوری ئەو گوندانە دا کێشا کە تیایاندا مەستەکەی بەرهەمدەهێنرا و تەنیا دەتوانرا لە رێگەی پەیژەوە هاتووچۆ بۆ ناو گوندەکان بکرێت.  


شێوازی بەرهەمهێنانی مەستەکی جیاوازە لە شێوازی بەرهەمهێنانی بنێشتی کوردی کە لە داروەن دەگیرێت. پێواژۆی کۆکردنەوەی مەستەکی لە سەرەتای مانگی جوڵای دەسپێدەکات و تا سەرەتای مانگی ئۆکتۆبەر دەخایەنێت. سەرەتا ژێر درەخت و دەوەنەکان پاک دەکرێنەوە و تۆزی سۆدە\جۆشی پێدا دەپڕژێندرێت. ئینجا هەر چوار بۆ پێنج رۆژ جارێک پێنج تا دە برین دەکرێتە قەدی دەوەنەکەوە. پاشان چاوەڕێ دەبن تا جەوییەکە دێتە دەرەوە؛ و ماوەی پازدە تا بیست رۆژ دەخایەنێت تا رەق دەبێت و دادەوەرێتە خوارەوە. دوای ئەوە هەمووی کۆدەکرێتەوە و ماوەیەکی زۆر دەخایەنێت تا مەستەکییەکە دانبژێر دەکرێت و دەنکە لمەکانی لێ جیا دەکرێتەوە. لە رۆژگاری کۆندا هەموو ماوەی زستان خەریکی پاککردنەوەی مەستەکییەکە دەبوون.

مەستەکی سەرەتا کە دەیجاویت کەمێک تاڵە بەڵام بەرەبەرە نەرم دەبێت و تاڵییەکەی نامێنێت. شایانی باسە کە لە ئاشپێژیی قوبرس، سووریا و لوبناندا مەستەکی وەک ماددەیەکی بەرامەبەخش بۆ خۆشکردنی بۆن و بەرامەی خۆراک بەکاردەهێنرێت. هەروەها پێشتر وەک ماددەیەکی پارێزەر بۆ پاراستنی (نێگەتیڤ)ی وێنە لە وێنەگریدا بەکارهاتووە. هەروەتر لە پیشەسازیی گوڵاو، ئارایش و جوانکاری و سابوون و رۆنەکانی لەش هەنووان دا بەکاردەهێنرێت.

2.7.21

ئەستێری ئاو بۆ ئاژەڵە کێوییەکان

 

چەند رۆژێکە لە رێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و دەزگاکانی راگەیاندنەوە دەبیستم کە باس لە دروسکردنی حەوزی ئاو لە
دەر و دەشت بۆ ئاژەڵە کێوییەکان دەکرێت.. ئەمە خۆی هەستێکی پاک و مرۆڤانەیە و نیشانەی دڵسۆزی و پەرۆشیی ئەم خەڵکەیە بۆ ئاژەڵە بەستەزمانەکان؛ کە بەهۆی مرۆڤەوە ژینگەیان کاول و وێران کراوە و خواردن و خواردنەوەیان بڕاوە و هێلانەیان شێواوە.

بەڵام لە راستیدا دروسکردنی حەوزێک و دووان و سیان و .. چارەسەری ئەم گرفتە ناکات و هەموو ئاژەڵەکان لە تینوێتی رزگار ناکات. ئەم حەوزانە کە زۆر زۆر بچووکن و ژمارەیشیان زۆر کەمە ناتوانن ببنە سەرچاوەیەکی باش و بەردەوامی ئاو بۆ باڵندە و ئاژەڵە کێوییەکان.. ئاژەڵ و باڵندەکان تەنیا تینوو نەکراون، ئەوان هەم برسی کراون و هەم لانە و ژینگەیان تێکدراوە و شێوێندراوە.

باشترین کار کە ئێمەی مرۆڤ لە دەستمان دێت ئەمەیە کە سروشت سەوز بکەینەوە. دار و دەوەن و گیای جۆراوجۆر بڕوێنین. ئاو بۆ رووبار و کانییەکان بگێڕینەوە. ژینگە و دەوروبەرمان لە پلاستیک و نایلۆن و لاستیک و شووشە پاک بکەینەوە. پەرێز و مەزرا و دارستانەکان چیتر ئاگر نەدەین و نەیانکەینە خۆڵەمێش.
لە هەموو شتێک گرنگتر بۆ رووبەڕووبوونەوەی ووشکەساڵی، هەموو ساڵە کو لە سەرەتای وەرزی پاییزدا، بە کەندنی چاڵ و خەندەک و دروسکردنی گۆل و بەنداو ئاوی بەفر و باران گلبدەینەوە.

1.7.21

کارگی ئاڵۆکۆردیسێپس باڵتیکا


دنیای کەڕوو دنیایەکی سەیر و سەمەرە و سەرسوڕمێنە؛ تا پتر شۆڕ بیتەوە بۆ نێو قووڵایی ئەم دنیایەوە شتی سەرسوڕمێنتر دەبینیت و دەبیستیت. وەک لە بڵاڤۆکی زانستیی (فەنگاڵ بایۆڵۆجی) دا بڵاوکراوەتەوە، چەشنێکی تازەی کارگ دۆزراوەتەوە کە ناوی لێنراوە ئاڵۆکۆردیسێپس باڵتیکا.  ئەم چەشنە تازەیە لەو قارچکانەیە کە مشەخۆر\مفتەژین و لەسەر لاشەی زیندەوەر دەڕوێن و گەشەدەکەن.  ئەم کەڕووە لە لاشەی مێروولەیەکدا روواوە و لە کۆمی مێروولەکەوە هاتووەتە دەرەوە  و کوشتوویەتی.  پاشان لاشە مردووەکەی مێروولەکە بە هۆی گۆڕانکاریی ژینگەییەوە بەبەردبووە بووەتە پارچەیەک ئەمبەر. تاقیکردنەوە زانستییەکان لە زانکۆی ئۆریگۆن لە ئەمریکا سەلماندوویانە کە  پارچە ئەمبەرەکە تەمەنی دەگەڕێێتەوە بۆ ٥٠ میلیۆن ساڵ لەمەوبەر.  جۆرج پۆینار شارەزا لە دەسنیشانکردنی رووەک و ئاژەڵی بەبەردبوو دەڵێت ئەم مێروولەیە لە خێزانی ئەو مێروولانەیە کە ناسراون بە مێروولەی دارتاش و ئامادەن بۆ تووشبوون بە کەڕووی ئۆفایۆکۆردیسێپس. شایانی باسە کە  ئەم پارچە ئەمبەرە لە ناوچەی باڵتیکی ئەوروپا دۆزراوەتەوە. 





سەرچاوە:

ئای ئێف ئێڵ سایەنس

سایەنس نیوز

سایەنس دایرێکت

ڵایڤ سایەنس

سایەنس دەیڵی



27.6.21

پەرتووکی رووەک




ئەبو حەنیفە لەدایکبووی شاری دینەوەری سەر بە کرماشان بووە لە رۆژهەڵات.  لە سەدەی نۆهەمی زایینیدا ژیاوە و کۆمەڵێک پەرتووکی لە بوارگەلی جیاوازدا هەبووە کە زۆربەیان فەوتاون.  پەرتووکی (ئەنسابول ئەکراد) یا (رەچەڵەکی کوردان) یەکێک لەو پەرتووکانە بووە کە تەنیا ناوەکەی ماوەتەوە.  ئەبو حەنیفە ساڵی ٨٩٥ زایینی کۆچی دوایی کردووە. 


(پەرتووکی رووەک) یەکێکە لە بەرهەمە بەنرخەکانی کە لە فەوتان خوتاری بووە.  دەسنووسی ئەم پەرتووکە بۆ یەکەمجار ساڵی ١٩٤٧-١٩٤٨  بەشێوەی لەت و کوتی جیاواز لە شارەکانی مەدینە و ئەستەنبووڵ دۆزاوەتەوە.  ئەم پەرتووکە دواتر گرنگییەکی زۆری پێدرا لەلایەن زمانەوانانی عەرەبەوە؛ و سوودێکی زۆریان لە ناوی ئەو گیا و رووە ک و زیندەوەرانە وەرگرت کە لە پەرتووکەکەدا نووسراون و لێکدراونەتەوە.  لە ساڵانی دوواتر بۆ سەر زمانگەلی جیاواز وەرگێڕدراوە و توێژینەوەی لەبارەیەوە کراوە.


ئەم پەرتووکە بەشێکی تەرخان کراوە بۆ باسی دۆمبەڵان.  نووسەر لە زمانی شاعیران، نووسەران، زانایان و شارەزایانی سەردەمی خۆی و پێش خۆی باسی دۆمبەڵانی گێڕاوەتەوە و ئاماژەی بە سەرچاوەکان کردووە.  هەروەها هەر شتێکی سەبارەت بە دۆمەڵان لە زمانی خەڵکی ئاساییەوە بیستبێت، بە ووردی نووسیوێتی.  ناوەکانی دۆمبەڵان بە زمانی عەرەبی، شێوەی بەکارهێنانی ووشەکە و هەروەها تاک و کۆ و گەردانکردنی وەک فرمان و تاد.. تەنانەت ناوی چەند رووەکێکی مفتەژی\مشەخۆریشی نووسیوە کە ئەو پێیوابووە لە خێزانی دۆمبەڵانن. 


لەلایەکی ترەوە جۆرەکان و رەنگە جیاوازەکانی و چێژ و مەزە و هەروەها شێوازی خواردنی دۆمبەڵانی باس کردووە.  باسی ئەوەیشی کردووە کە دۆمبەڵان چۆن دەڕوێت (دیارە بە تێگەیشتنی ئەو چاخە).  باسی  ئەوەی کردووە کە بەشی ناوکۆی دۆمبەلان پێکهاتووە لە هاگ واتە تۆو.  هەروەتر ئاماژەی بە سوودە خۆراکی و تەندروستییەکانیشی کردووە.  بەگشتی چواردە لاپەڕە لە پەرتووکەکە بە ناوی (بەشی دومبەڵان) تەرخانکراوە بۆ باس لەسەر دۆمبەڵان.


هەرچەندە ئەبوحەنیفە پەرتووکەکەی بە کوردی نەنووسیوە و هیچ واژەیەکی کوردیی لە پەرتووکەکەدا نەنووسیوە و سەرچاوەکانی زانیاریشی کورد یا کوردی نەبوون بەڵام بۆ ئێمە گرنگە کە ١١٠٠ ساڵ لەمەوبەر خوێندەوار و زانا و پسپۆری وامان هەبووە باس لە دۆمبەلان بکات، شتێک کە تەنیا لە سەدەی بیستەمدا مرۆڤ پەی بە شێوازی روواندنی بردووە.