قاوەنجیر

 

قاوەی هەنجیر. لەم ساڵانەی دوواییدا جۆرێک قاوە پەیدا بووە کە لە هەنجیر دروستدەکرێت و ناوی لێنراوە (کۆفیگ) یا (قاوەنجیر).  رەنگی وەک قاوەیە بەڵام کافایینی تێدا نییە و زۆریش بەسوودە.  دەشێت وەک قاوە بخورێتەوە و هەروەها دەشێت لەگەڵ قاوەیش تێکەڵ بکرێت تا چێژ و مەزەی قاوەکە خۆش بکات.  بۆ دروسکردنی قاوەنجیر هەر ئەووەندە بەسە کە هەنجیری ووشکراوە لە سەر ساج یا لە تەشتێکدا بۆبدرێت.  بەجۆرێک کە رێژەی ئاو لە هەنجیرەکاندا بگاتە سفر.  دوای ئەوە بە ووردی دەهاڕدرێت و لە دەفری پاک و خاوێن و سەر بەستەدا دەپارێزرێت.

هەرکاتێ ئارەزووی خواردنی قاوەت هەبوو کەمێک لە قانجیرەکە دەکەیتە نێو قۆری\چادانەوە و دەیکوڵێنیت و نۆشی دەکەیت.

ئەم شێوازە لە دروسکردنی قاوەنجیر شێوازێکی سەرەتایی و سادەیە. شێوازەکی تری دروسکردنی قاوەنجیر بریتییە لە پێواژۆیەکی کەمێک ئاڵۆز، بۆ ئەوەی قاوەنجیرەکە شیرازەی تەنراوەکەی خۆی لەدەستبدات و ببێتە ئەو جۆرە کە ناسراوە بە (توواوەی دەسبەجێ). لەم دۆخەدا بۆ خواردنەوەی کووپێک قاوەنجیر پێویست بە کوڵاندن ناکات؛ بەڵکوو تەنیا کەوچکێک لە قاوەنجیرەکە بکرێتە نێو کووپێک ئاوی کوڵاوەوە خۆی دەسبەجێ لەوێدا دەتوێتەوە.

ئەم پێواژۆیە بە رێگای شەختاندن دەکرێت. دوای ئەوەی هەنجیرە وشک کراوەکە، بۆدەدرێت و دەهاڕدرێت، دەکرێتە نێو تەشتی ئاوەوە و ماوەیەک لەوێدا دەمێنێتەوە تا بە باشی دەخووسێت. ئەوسا دەخرێتە نێو سارنجۆکەوە تا دەبێتە یەکپارچە سەهۆڵی پتەو. دوواتر سەهۆڵەکە بە ئاشی تایبەت دەهاڕدرێت. دووای هاڕین هەمووی کۆ دەکرێتەوە و ووشک دەکرێتەوە.

بەم جۆرە قاوەنجیرێک دەست دەکەوێت کە هەرکە چووە نێو ئاوەوە خۆی دەتوێتەوە.

کوارگی گوێ بەرخە

شوێن: تەقتەق، باشووری کوردستان

ژینگە: دەم چەم و نێو گیا و چیلکە و گەڵا

وەرز: سەرەتای مانگی نەورۆز

ساڵ: ٢٠٢٢

وێنە و ڤیدیۆ: هێمن حەمەدەمین

وەسف:

رەنگی کڵاوەکەی کە لە راستیدا کڵاو نییە بەڵکوو تەنراوێکی تەنکی لۆچدارە، قاوەیی تۆخە.  دیوێکی ئەم تەنراوەیە کە دیوی دەرەوە یا سەرەوەیەتی لووسە.  دیوەکەی تری رەنگی جیاوازە واتە سپییەکی مەیلەو خۆڵەمێشییە.  لە وێنەکان و ڤیدیۆکەدا وا دەردەکەوێت کە ئەم بەشە لە قارچکەکە لە کوارگی دارگۆش دەچێت.  وەک گوتمان بەشی سەرەوەی لە کڵاو ناچێت؛ و لە راستیدا لە مێزەر دەچێت؛ بۆیە لێرەدا واژەی مێزەری بۆ بەکار دەهێنم.  گنج و لۆچی مێزەرەکەیان هەموو جارێ وەک یەک نییە، هەندێک جار لۆچی زۆر کەمە و دەڵێی دارگۆشە.  خاڵێکی سەرنجڕاکێش لەم چەشنە قارچکەدا ئەمەیە کە هەندێکیان دوو مێزەریان هەیە واتە لە بەشی سەرەوەی قەدەکەیاندا لکێکی باریک جیا دەبێتەوە کە مێزەرێکی جیاوازی لێدەڕوێت.

قەدی کوارگی گوێ بەرخە سپییەکی تۆزکاڵێک قەیماغییە.  درێژییەکەی لە دە سەنتیمەتر تێناپەڕێت.  نێوەکەی هوڵۆڵە واتە بەتاڵە.  دیواری قەدەکە نەرم و تەنکە و زۆر لە بۆڕیی پلاستیک دەچێت.  لای سەرووی قەدەکە تەنیا لە دوو خاڵی جیاوازەوە بە مێزەرەکەوە چەسپاوە.  رەنگی دیوی ناوەوەی قەدەکەی سپیترە لە رەنگی دەرەوەی.

هاگەکانی کوارگی گوێ بەرخە بەو دیوەی مێزەرەکەوە نووساون کە دەکەوێتە لای خوارەوە یا نێوەوە و رەنگی سپییە.  بەگوێرەی ئەوانەی خواردوویانە چێژ و مەزەی قارچکی گوێ بەرخە لە دۆمەڵانەوە نزیکە؛ هەر بۆیە دەشێ بگوترێت لە کوارگە خۆشەکانە.

هەرچەندە تا تاقیکردنەوە و پشکنینی ووردی ئەزمونگەیی نەکرێت ناکرێت بڕیار لەسەر چەشن و جسنەکەی بدرێت، بەڵام بە باوەڕی من لە جسنی مۆرچێلایە.  ئەم جسنە تا ئێستا ٨٠ چەشنی لێ ناسراوە و لە زۆربەی ناوچەکانی کوردستانیش چەند چەشنێکیان تۆمار کراون.  

شایانی سەرنجە کە چەند ساڵێک لەمەوبەر لە باڵەکایەتی و برادۆست وێنەی ئەم کوارگەمان بۆ هاتبوو بەڵام بە هۆی ئەوە کە کوایەتیی وێنەکان باش نەبوو، لامان وابوو کە زڕە مۆرێلن.  هەرچەند زڕە مۆرێلەکان ژەهراوین بەڵام هیچکامیان کوشندە نین.  ئەم گوێ بەرخەیە نەک ژەهراوی نییە، بەڵکوو لە ناوچەی تەقتەق ناسراوە و مەردم وەک کوارگێکی خۆش ناوی دەبەن؛ تەنانەت کیلۆی بە ١٥ هەزار دینار دەیفرۆشن کە گرانترە لە نرخی کیلۆیەک گۆشت.

تاقی رۆژی پەسڵان

بانکی تۆو شوێنێکە بە تایبەتی دروست دەکرێت و رێکدەخرێت بۆ ئەوەی تۆوی رووەکی تێدا بپارێزرێت. پاراستنی تۆو نەک وەک ئەوەی لە سایلۆکاندا بە هەزاران تۆن گەنم و دانەوێڵە دەپارێزرێت، بەڵکوو بڕێکی کەم لە هەموو جۆر و چەشنە تۆوێک لەو شوێنەدا هەڵدەگیرێت و دەپارێزرێت؛ بۆ ئەوەی لە کاتی هەر رووداوێکی گەورەی سروشتیدا کە ببێتە هۆی نەمانی رووەکەکە، سوودی لێ وەربگیرێت.

لە ئاستی دنیادا پتر لە هەزار بانکی تۆو هەیە. هەندێکیان تایبەتین و زۆریشیان دەوڵەتین. زۆرێک لەم بانکانە بۆ هەموو جۆرە تۆوێک تەرخانکراون؛ بەڵام هەندێکیان بۆ کۆمەڵێک تۆوی تایبەت. بۆ وێنە لە بریتانیا، نیوزیلەند و چین بانکی تایبەتی پاراستنی تۆوی کەڕووەکان هەیە.

گەورەترین بانکی تۆوی جیهان لە خاکی نۆروێژ دایە بە ناوی (تاقی نێونەتەوەیی تۆوی سڤاڵبارد) کە ناسراوە بە ( Doomsday Vault ) یا تاقی رۆژی پەسڵان. ئەم بانکی تۆوە کەوتووەتە چاڵایی کێوێکی سەهۆڵین لە دورگەیەکی سەرووی بازنەی جەمسەریی باکوور لە نێوان ووڵاتی نۆروێژ و جەمسەری باکووردا.

لەم شوێنە دەخمەیەک لە شێوەی تاق سازکراوە کە میلیۆنان دەنکە تۆو تێیدا هەڵگیراوە و پێکهاتووە لە پتر لە ٩٣٠ هەزار جۆر تۆوی رووەک. زۆرترین جۆری تۆوی رووەکەکانی جیهانی تێدا پارێزراوە. لە راستیدا مەبەست لە دروسکردنی ئەم شوێنە پاراستنی زۆرترین جۆرەکانی تۆوی رووەکە لە سەرتاسەری جیهان نەک تەنیا لە وڵاتی نۆروێژ.

شوێنەکە لە پێشەوە وەک تاقێک دروستکراوە و دەرگایەکی پۆڵای هەیە و سیستمی هەوای بۆ رێکخراوە تا هەوای شوێنەکە لە ئاستێک رابگرێت. ئینجا بە شێوەی لوولەکی درێژ بووەتەوە و هۆڵێکی سەرەکیی تێدایە. لە دوواوە سێ ژووری تایبەت بە پاراستنی تۆوەکان دروستکراوە کە تەنیا ژووری نێوەراست ئێستا پڕە لە تۆو. بە گشتی ١٥٠ مەتر لە قووڵایی کێوەکەدایە.

کارگ لە چارەسەری نەخۆشیی هەنگدا

٢٩\١\٢٠٢١

لە هەنگەوانیدا نەخۆشییەک هەیە کە لەم ساڵانەی دووای ٢٠٠٠ەوە زۆر بەربڵاوبووە پێی دەگوترێت ئاڵۆزیی داڕووخانی پوورە یا (CCD). هەنگەکان توانای فڕین و چالاکی لەدەست دەدەن و دەمرن. کاتێک ئەم نەخۆشییە لە پوورەی هەنگێکدا سەرهەڵدەدات لە نەکاو هەموو هەنگە کارکەرەکان وون دەبن و شاهەنگ و خۆراکێکی زۆر و چەند پەرەستارێکیش بەجێدەهێڵن بۆ پەرەستاریکردن لە بێچووە پێنەگەیشتووەکان. ئەم دیاردەیە هەم لە بەهار و هەم لە پاییزدا روودەدات. ئەمە لە ئەمریکا و ئەوروپا زیانێکی زۆری بە هەنگەوانان گەیاندووە و ئاستی بەرهەمەکەیانی دابەزاندووە.

دوای ئەوە کە دەوڵەتی ئەمریکا بودجەیەکی زۆری تەرخانکرد بۆ چارەسەری ئەم نەخۆشییە، دەرمانی ئەم نەخۆشییە دۆزرایەوە و لە سێ جۆر قارچک دروستکرا. بۆ ئەم مەبەستەیش ریسووی هەرکام لە کوارگەکانی ترامێتیس ڤێرسیکەڵەر (کلکەقەل)، فۆمس فۆمەنتاریوس (پووشوو) و گانۆدێرما ئەپڵانتوم تاقیکردنەوەیان لەسەرکرا و سەرکەوتنیان بەدەسهێنا لە چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییەدا.

شێوازی چارەسەرییەکە زۆر ئاسانە، تراوی ریسووی هەرکام لەم سێ جۆرە قارچکە لەگەڵ شەکر و ئاو تێکەڵ دەکرێت و دەدرێت بە هەنگەکان. شایانی باسە ئەم سێ جۆرە کوارگە لە کوردستان بە شێوەی خۆڕسک هەن. 

سەرنج: هەر لەم بڵاگەدا دوو بابەتی تر لەسەر چارەسەریی نەخۆشیەکانی هەنگ نووسراوە.

کەڕوو مۆرانە

٢٠\٨\٢٠٢١

جسنێک لە قارچک هەیە کە نزیکەی سی تا چل جۆری جیاواز لە خۆی دەگرێت. ئەم جۆرە کوارگانە بە زۆری لە ئاسیای رۆژهەڵات و ئەفریقا دەڕوێن. خەسڵەت و تایبەتمەندییەکی سەرسوڕمێن کە ئەم جۆرە کوارگانە هەیانە لە جۆرە قارچکەکانی تردا بەدیناکرێت.
ئەوەیش بەم جۆرەیە:
لە کاتێکدا کە قارچکەکانی تر هەندێکیان وەک مفتەژی لەسەر دار و درەختی زیندوو، هەندێکیان لەسەر درەختی مردوو، هەندێکیان بە هاوژینی لەگەڵ رووەک و درەختدا دەژیێن؛ هەندێکیان لەسەر لاشەی مێرووی زیندوو دەژین و پاشان دەیکوژن؛ قارچکە مۆرانە وەک هیچکامیان نییە. ئەم جۆرە کوارگە لە راستیدا دەکرێ بگوترێت کە بەرهەمی کار و زەحمەتی مۆرانەیە. 

بۆ زانیاری، مۆرانەکان لە خواردنی درەختدا زۆر ئازا و چالاکن، زۆر جۆری جیاوازیان هەیە، هەندێکیان لە قووڵایی خاک دەژیێن. ئەمانە هاگ (تۆو)ی قارچکەکە دەدۆزنەوە و دەیبەن لای خۆیان هەڵیدەگرن. دوای ماوەیەک هاگەکە گەشەدەکات و دەبێتە ریسوو (مایسیلیەم). بەرەبەرە زیاتر گەشەدەکات و تا دەبێتە کارگی تەواو. سوودی ئەم قارچکە بۆ مۆرانە ئەوەی تا ئێستا زانراوە بریتییە لە ماددەی شەکر و ئەنزایم کە دەریدەدات. مۆرانەکان بە وەرگرتنی شەکر لە کوارگەکە ژیانی خۆیان بەسەردەبەن. هەروەها بە ئەنزایمەکەیش دەتوانن ماددەی لیگنینی درەختەکان لەناوبەرن و بە ئاسانی درەختەکان ببڕن و بیانخۆن. دیارە هێشتا ووردەکاریی زیاتر ماوە سەبارەت بەم جۆرە قارچکانە بزانرێت.