14.6.21

کەڕووی ماست



ماست لەو خۆراکانەیە کە لە کوردستان رۆژانە دەخورێت و خەڵکی دەسکورت و دەوڵەمەند، شارنشین و گوندنشین، گەورە و بچووک ئارەزووی خواردنی ماستیان هەیە و ئەگەر هەموو رۆژێکیش نەیخۆن، لانیکەم لە هەفتەدا چەند ژەمێک دەیخۆن.

ماست لەبەرئەوەی خۆی بەرهەمی چالاکییەکانی بەکتریا و کەڕوویە و لە دۆخی شلیدا دەمێنێتەوە، هەرکاتێک پلەی گەرمای شوێنەکەی بەرز بێت یا بۆ ماوەیەکی درێژ بمێنێتەوە، بەکتریا و کەروو پەلاماری دەدەن و لەوێدا دەسدەکەن بە چالاکی. یەکێک لەو کەڕووانە کەڕوویەکی رەنگی ئاڵە کە لەسەر رووی ماستەکە دەڕسکێت.

زۆر کەس کەڕووە بە کەوچکێک فڕێدەدات و ماستەکە دەخوات؛ بەڵام ئەمە هەڵەیە. لەبەرئەوەی ماستەکە شلە رایەڵکە و ریسووی کەڕووەکە کە زۆر جار بەچاو نابینرێن، بە شێوەی ستوونی و ئاسۆیی بە نێو ماستەکەدا بڵاودەبنەوە. ئەم جۆرە کەڕووە کە هەندێک جار بە هۆی گۆڕانی پلەی گەرمایە ژوورەکەوە رەنگی لە نەوان ئاڵ و نارنجیدا دەگۆڕێت بۆی هەیە مەترسیداربێت. چونکە جگە لە کەڕووەکە دوو جۆر بەکتریایش هەن کە هاوڕەنگی ئەم کەڕووەن و پێکەوە یا بە جیا لەسەر ماست و شیر و پەنیر دەڕوێن.

ئەو کەسەی ئەم بەکتریایانە دەخوات بۆی هەیە تووشی تێچکوون لە گەدە و ریخۆڵەکاندا وەک هێڵنجدان و سکچوون، تەنگەنەفەسی و گرفتی میزەڕۆ ببێت.  کەواتە وا باشە هەر ماستێک کە کەڕووی ئاڵ یا نارنجی لەسەری پەیدا دەبێت نەخورێت و فڕێبدرێت.  

جۆرێکی تری کەڕوو کە لەسەر ماست دەڕوێت رەنگی سپییە و هەندێک جار کوڵکنە ناسراوە بە کەڕووی میووکۆر سیرسینێڵۆیدس.  بە گوێڕەی دەزگای خۆراک و دەرمانی ئەمریکا خواردنی ئەم کەڕووە جێگای مەترسی نییە و رەنگە تەنیا هەندێک لەو کەسانەی گرفتی هەناسەیان هەیە، لە دوای خواردنی هەست بە تەنگەنەفەسی بکەن.


کەڕووی درەختی قاوە


قاوە یەکێکە لە بەربڵاوترین خواردنەوەکان لە جیهاندا. هەرچەندە زۆر جۆر قاوەی جیاواز هەیە، بەڵام قاوەی عەرەبی لە هەموو جۆرەکانی تر باشترە و کڕیاری زۆرترە. شوێنزای بنەڕەتیی قاوەی عەرەبی ووڵاتی ئەتیوپییە؛ کە سێ چارەگی هەموو قاوەی جیهان پێکدەهێنێت. قاوەیش وەک هەموو ررووەکەکانی تر زۆر جار تووشی نەخۆشی دەبێت. یەکێک لە نەخۆشییەکانی بریتییە لە کەڕووی هێمیلیا ڤاستاتریکس کە لە کاتی بەرزبوونی رێژەی شێدا، لە شێوەی ژەنگ لەسەر گەڵاکانی دەردەکەوێت. پەیدابوونی ئەم ژەنگە دەبێتە هۆی دابەزینی رێژەی بەرهەمی قاوە. بۆ چارەسەری ئەم ژەنگە ماددەی مسی تێکەڵ بە دژەکەڕوو بەکاردەهێنرێت؛ کە لە هەمان کاتدا هێز و ووزەیش دەبەخشێت بە رووەکەکە. بەڵام گرفتی بەکارهێنانی مس لەوەدایە کە دەبێ پێش ئەوەی رووەکەکە تووشی کەڕووەکە بێت، ماددەی مسەکە بەکارهێنرابێت و چووبێتە نێو خانەکانی رووەکەکەوە.
لە تازەترین توێژینەوەدا کە لەسەر درەختەکانی قاوەی ئەتیووپی ئەنجامدراوە، سەلمێندراوە کە ژەنگی قاوە کە خۆی کەڕوویەکی مفتەژی\مشەخۆرە، کەڕوویەکی سەروومشەخۆر\سەروومفتەژی لەسەر دروستدەبێت کە دەبێتە هۆی لەناوبردنی. واتە سەروومشەخۆرەکە وەک چارەسەرێکی سروشتی، ژەنگە کەڕووەکە چارەدەکات و درەختی قاوەکە تەندروستیی بۆ دەگەڕێتەوە. شایانی باسە کە کەڕووە سەروومشەخۆرەکە بریتییە لە لێکانیسیلیوم لیکانی.

سنت

 

ماددەیەکی چەسپناکە؛ هەنگ لە شیلەی درەختە گەڵا دەرزیلەییەکان و هەردەمسەوزەکان بەدەستیدەهێنێت. دوواتر لەگەڵ دەردراوەکانی خۆی و مێو تێکەڵیدەکات و ماددەیەکی چەسپناکی قاوەیی سەوزباوی لێسازدەکات کە بۆ سوواغدانی درز و کەلێنی نێو پوورەکەی بەکاریدەهێنێتهەزاران ساڵ لەمەوبەر شارستانیەت و ژیارە کۆنەکان سنتیان بەکارهانیوەیونانییەکان بۆ دەرمانی ئاوسان، ئاسۆرییەکان بۆ چارەسەری ئالوودەزایی و ساڕێژبوونەوە و میسرییەکانیش بۆ پاراستنی لاشە مۆمیاکراوەکان بەکاریانهێناوەپێکهاتەکانی ماددەی سنت  جیاوازن و بەگوێرەی ئەوە کە هەنگەکان لە کوێ دەژین و لە کوێ و چ خۆراکێک پەیدا دەکەن، پێکهاتەی سنتەکەیشیان دەگۆڕێتهەر بەم هۆیەوە تا ئێستا پتر لە ٣٠٠ ماددە لە سنتدا دۆزراوەتەوە و دەسنیشانکراوەزۆربەی ئەو ماددانە پۆڵیفینۆڵەکانن کە دژە ئۆکسانن و بەرەنگاری نەخۆشیەکان دەبنەوە و رێگەدەگرن لە زیانگەیشتن بە لەش.

2.6.21

کەڕووی میووکۆرمایکۆسیس

 


کەڕووی رەش، سیاوکەڕوو، برشی بۆدڕنپێشتر بە زایگۆمایکۆسیس ناسرابووگەورەترین سانی کەڕووە زایگۆماسیتەکانە؛ بریتین لە یازدە خێزان، ٦٥ نەژاد و ٣٠٠ چەشنئەندامەکانی ئەم سانە زۆر جار وەک مێخەبرش ناودەبردرێنبرشێکە دەبێتە هۆی هەوکردن و ئالوودەزایی بەتایبەتی لەو کەسانەدا کە بەهۆی نەخۆشینی وەک شەکرە و شێرپەنجە و ئێچ ئای ڤی بەرگریی لەشیان لاواز دەبێتزۆر خێرا گەشەدەکات و کەڕوویەکی گشجێڕسکە، لە خاک، هەوا و تەنانەت لە لووت و چڵمی کەسانی تەندروستدا هەیەلە ماددەگەلی  زیندەندامیی وەک چڵ و گەڵای شیبووەوە و پاشماوەی ئاژەڵ و میوە و سەوزیی رزیودا دەبێت؛ بەڵام بە شێوەیەکی ئاسایی مرۆڤ ئالوودە ناکات و لە کەسێکەوە بۆ کەسانی تر ناتەنێتەوە


ئەم کەڕووانە بەوە ناسراون کە خۆراکی وەک نان ئالوودە دەکەن و هەروەها دەبنە هۆی نەخۆشیی میووکۆرمایکۆسیسبە هۆی هەناسەکێشان، خواردن یا وەرگرتنی هاگی  برشەکە لە برینێکی وازەوە تووشی مرۆڤ دەبێتچاڵەکان ی روخسار(سینوس) و مێشک و سییەکان تووشی هەوکردن دەکاتلەم رۆژانەی رابردوودا لە هیندوستان لە زۆرێک لە نەخۆشەکانی کۆڤید ١٩ دا بینرا؛ و وا باوەڕدەکرێت کە بە هۆی ستیرۆیدەوە دروست دەبێت؛ چونکە ستیرۆید لە چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشانەی کۆڤید١٩دا بەکاردەهێنرێت کە زۆر بەتوندی تووشبوونئەو نەخۆشانەی چاڵەکانی روخساریان هەودەکات بە ناچاری چاویان لە کاسەوە دەردەهێنرێت تا ژیانیان لە مردن رزگار بکرێت.  


سەرچاوە:


بی بی سی

ساینتیفیک ئەمێریکان




31.5.21

هاوینێکی گەرم و تەنگژەی ئاو و کارەبا لە رۆژهەڵات

بە هۆی بارینی بەفر و بارانێکی کەم لە پاییز و زستان و ئەم بەهارەدا رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران لەبەردەم هاوینێکی سەخت دان. بە هەموو پێوەرەکان ئەمساڵ ووشکەساڵییە؛ و ووشکەساڵیش کاریگەریی ترسناکی لەسەر ژیانی رۆژانەی مەردم و کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و تەنانەت کەرتی پیسەسازیش دەبێت. کەمبوونی بەفر و باران دەبێتە هۆی دازنینی رێژەی ئاوی بەنداوەکان و بەمجۆرە کاریگەریی نەرێنیی دەبێ لەسەر بەرهەمهێنانی کارەبا؛ و حکومەت کە نە خەڵک و نە ژینگەی بەلاوە گرنگە، ناچار دەبێت بۆ بێدەنگکردنی هاووڵاتان ئاو و کارەبا لەسەر بنەمای خشتەیەکی رۆژانە دابەش بکات.


وەک روون و ئاشکرایە، ئاو کە سەرچاوەی ژیانە، لە چوار بەش، سێ بەشی گۆی زەوینی داپۆشیوە.  بەڵام لەم هەموو ئاوە کە سێ بەشی گۆی زەمینی داگیرکردووە، تەنیا لە سەدا دوو و نیوی ئاوی پاکە و بۆ خواردنەوە شیاوە.  کوردستان بە گشتی و رۆژهەڵاتی کوردستان بەتایبەتی خۆی خاوەنی سەرچاوەگەلێکی زۆری ئاوی سازگارە و تەنانەت بەشێکی بەرچاو لە ئاوی باشووری کوردستانیش لەوێوە دێت؛ بەڵام بەداخەوە دەوڵەتی ئێران هەر لە سەردەمی حەمەڕەزا شاوە گەڵاڵە و بەرنامەی دژە کوردییان بەڕێوەبردووە و زۆربەی ئاوەکانی چیاکانی زاگرۆسیان بەرەو ناوچەکانی دەرەوەی رۆژهەڵات راگواستووە.  بە ووتەیەکی تر زۆرینەی خەڵکی رۆژهەڵاتیان لە ئاوی زەوی و ئاسمانی خۆیان بێبەش کردووە و ئاراستەی ئاوەکانیان گۆڕیوە بۆ ناوچەکانی تورکنشین و فارسنشین.   زۆر جار لە رۆژهەڵات مەردم ناچار بوون زەوییەکانیان بکەنە دێم لەبەر بێ ئاوی بەڵام ئاوەکەیان ناوچە ووشک و بێئاوەکانی دەرەوەی رۆژهەڵاتی پێ سەرسەوز و ئاوەدان کراوەتەوە.


بۆ ئەم هاوینە کە چاوەڕووانی دۆخێکی پڕ تەنگژە دەکرێت، پێویستە رێکخراوە ژینگەپارێزەکان و شوورای شار و گوندەکان و کەسایەتییە نیشتمانپەروەرەکان و هەڵسووڕاوانی کۆمەڵگەی مەدەنی دەستەوەستان نەبن؛ و هەرکامەیان لە شوێن و ناوچەی خۆی و بە گوێرەی هەڵکەوتەی شوێنەکەیان و توانای دارایی و لێهاتووییان، بێ ئەوەی چاوەڕوانی حکومەت بن، بەرنامە و پلانی خۆیان دابڕێژن و بەڕێوەی ببەن.  دەست بە ئاوەوە بگرن و نەهێڵن دڵۆپێک ئاو، چ ئاوی خواردنەوە و چ ئاوی کشتوکاڵی بەخۆڕایی بڕوات.  ئەو ئاوانەیش کە بەکارهاتوون، هەوڵی کۆکردنەوە و بەکارهێنانەوەیان بدەن.


گەرەکە  ئاوی بەکارهاتووی گوندەکان و گەڕەکەکانی شارەکان کۆبکرێتەوە و لە گۆلی گەورەدا چاودێریی پاککردنەوەیان بکرێت بۆ دووبارە بەکارهێنانەوە.  ئەم ئاوانە ئەگەر بۆ خواردنەوەیش بەکارنەهێندرێن، بەکارهێنانیان بۆ کشتوکاڵ و پیشەسازی و زۆر مەبەستی تر ئاساییە.  شایانی باسە کە لە ئوسترالیا سێ لە ویلایەتەکانی ئەم ووڵاتە ئاوی بەکارهاتوو مردەوەژی دەکەنەوە و بە فەرمیش بەکاری دەهێننەوە، تەنانەت لە ویلایەتی نیوساوت وێڵز بۆ خواردنەوە و ئاشپێژیش بەکاردەهێنرێت.   لە ئیسراییل لەسەدا نەوەدی ئاوی بەکارهاتوو پاکدەکرێتەوە و دووبارە بەکاردەهێنرێتەوە.  هەروەها لە ئیسپانیا زیاتر لە لەسەدا سیی ئاوی بەکارهاتوو دووای پاککردنەوە ددبارە بەکاردەهێنرێتەوە.  کەواتە دووبارە بەکارهێنانەوەی ئاو شتێکی ئاساییە و کردەییە، تەنیا پێویستیی بە هەوڵ و هیممەت و بەرنامەڕێژییە.


خەڵکی رۆژهەڵات دەتوانن هەرکەس لە ماڵی خۆیدا هەوڵی پاککردنەوەی ئاوە بەکارهاتووەکانی وەک ئاوی حەمام و جلشۆری و ئاشپێژخانە بدەن، بەتایبەتی ئاوی ئاشپێژخانەکان دوای جیاکردنەوەی تەنە رەقەکان لێی، زۆر بە ئاسانی و بە دانانی دوو فیلتەری چەو و زیخ پاک دەبنەوە؛ و دەتوانرێت بۆ ئاودانی باخچە و سەوزایی حەوشەکان کەڵکیان لێوەربگیرێت.  لە گوندەکان کە ئاوی بەکارهاتووی ماڵان دەکرێت بە ئاسانتر لە جۆگەیەکدا  کۆبکرێنەوە، پاککردنەوەیان ئاسانترە و دەکرێ راستەوخۆ بۆ کشتوکاڵ بەکاربهێنرێنەوە.  بەم هیوایە کە مەردم بە هیممەت و یەکگرتوویی و گیانی هاوکاریکردنیان، لە رەنج و مەینەتیەکانی خۆیان کەم بکەنەوە و خۆیان لەم تەنگژەیە خوتار بکەن؛ و لە هەمان کاتدا لەبیری نەکەن کە تا ژینگە پشتگوێبخرێت، مەترسیی ووشکەساڵی هەمیشە هەڕەشەیە لەسەریان؛ و ساڵ بە ساڵیش دۆخەکە بەرەو خراپتر دەڕوات.