دۆمبەڵانی بیابان

دۆمەڵانی بیابان یا دۆمەڵانی دەشتەکی یا ترفاس.  لە کوردیدا گوێزرکە و گەپڵەیشی پێدەگوترێت.  واژەی. ترفاس کە واژەیەکی زمانی بەربەرە وەک ناوی فەرمی و زانستیی ئەم جۆرە دۆمەڵانە بەکاردەهێنرێت.  لە کوردستان لە ناوچە کەمبارانەکانی وەک مەخموور، چیای قەرەچووخ، زورگەزراو، گەرمیان، چەمچەماڵ، شنگال، زومار، بەردەڕەش، نۆغەران، چالووک، زرارەتی، دەشتی قەراج، کەندێناوە و  دەشتی مووسڵ دەڕوێت.  هەروەها لە چەند ناوچەی رۆژاوا و رۆژهەڵاتی  کوردستانیش وەک کرماشان و ئیلام و لوڕستان دەڕوێت.  بە گشتی لە هەرێمەکانی دەوروبەری دەریای مەدیتەرانە و باکووری ئەفریقا و باشووری ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناڤین دەڕوێت.  پێشتر دەگوترا کە دومبەڵانی بیابان سێ جسنی سەرەکیی هەیە کە بریتین لە تێرێزیا، تیرمانیا و ماتیرۆلۆمایسیس.  بەڵام دووامین تاقیکردنەوە دی ئێن ئەیەکانی ساڵ ٢٠١١ لە ئەمریکا سەلماندیان کە ماتیرۆلۆمایسیس دۆمەڵان نییە.  تێرفازا پێنج چەشن و تیرمانیا دوو چەشن ی هەیە.  رەنگی سپی، سوور و قاوەییان هەیە و قەبارەیان جیاوازە.   جۆرە سپییەکە هەندێک جار کێشی دەگاتە سەروو ٣٠٠ گرام.  بە زۆری بەشێوەی هاوژینی لەگەڵ هەندێک رووەک و گوڵ و دەوەندا دەڕوێن وەک گیای دانەقەتێ،  سارمە، سەڵمۆکە، سپێناخی کێوی، بەرزەلنگ، وەرکەمەر، گیاکەلەم، خەردەلەکێوی،  قاپەشینکە، لۆخ و لەوان و تاد…  بەگوێرەی دوا سەرژمێرییەکانی ساڵی ٢٠١٥ ژمارەی چەشنەکانی جسنی تێرفێزیا ٣٤ دانەیە و جسنی تیرمانیایش پێکهاتووە لە دوو چەشن.  

لێرەدا بۆ ئەوەی زانیاری و ئاگایی زۆرتر بدرێتە ئەو کەسانەی ئارەزووی راوکردنی دۆمبەڵانی بیابانیان هەیە ناوی ئەو رووەکانە دەنووسین کە هاوژینن لەگەڵ دۆمەڵانەکان.

١- سارمە، سالم، سەڵمۆکە، سپێناخی کێوی، پێقاز، تەڕەسێمانە.  بە عەرەبی پێیدەگوترێت الرغل و ناوە ئینگلسیییەکەی بریتیە لە

Tiatarian roach, Mountain spinach, 

گیایەکی بیابانی و خۆڕسکە، خۆراکییە و وەک چێشت بەکاردەهێنرێت.  ئەوەندە حەزی لە خاکی خوێڵێنە تەنانەت دەکرێت بە ئاوی دەریا ئاوبدرێت.  لەبەرئەوەی تابی گەرما و سەرما دێنێت، زۆر باشە لەو ناوچانە.  زۆر دەوڵەمەندە بە ڤتامین ئەی و بڕوێنرێت کە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواوە دوچاری رووتانەوە بوون.  جاری وایە ریشەی تا چوار مەتر رۆدەچێتە ناخی زەوی.  سێ چەشنی ئەم گیایە لە بیابانەکان وەک ئالیکی ووشتر دەڕوێت وبەکاردەهێنرێت کە ئەمانەن: ئاتریپلێکس کانێسێنس، ئتریپلێکس هالیموس و ئاترپلێکس لیۆکۆکڵادا.

٢- سانتۆنیا، رێحانە کێویلە، بۆنخۆشکە ، بەرزەلنگ، زەنگوڵەگیا، وەرکەمەر، بەرزەڵین، وەرک.  بە عەرەبی بریتییە لە الشیح و ناوە ئینگلیسییەکەیشی بریتیە لە  Artemisia

جسنێکی رووەکەکان کە دووسەد تا چوارسەد چەشنی جیاوازی هەیە و سەر بە خێزانی (ئەستێراسیی)ە.  زۆربەیان بۆنێکی بەهێز و تامێکی تالیان هەیە.  گیایەکی تەمەن درێژی هەمیشە سەوزە نزیکەی نیو مەتر بەرز دەبێتەوە. لە دەوەنی رۆزماری دەچێت و لک و گەڵاکەی خۆڵەمێشییە.  لە  دەشت و کێو دەڕوێت.  ئەوەیان کە لێرەدا مەبەستی ئێمەیە و لە ئێران و تورکیا دەڕوێت، گوڵەکەی سەوزی مەیلە و زەردە.  بۆ مەبەستی پزیشکی بەکاردەهێنرێت.  دەرمانی ژانەزگ و کرم فڕێدانی لێدەردەهێنرێت و بۆ گەدەو ریخۆڵە باشە.  هەروەها رۆنێکی سەوزی تێری لێدەردەهێنرێت. لە دروسکردنی مەیی ڤێرمۆن دا بەکاردێت.  لاسک رەق و تووکنە و گەسکی لێ ساز دەکرێت. 

٣- خەرتەلە کێویلە، کووزەڵەی تورکی، گیاکەلەم .  بە عەرەبی پێیدەگوترێت الخضیرە و بە ئینگلیسی Bunias orientalist, Turkish Warty cabbage, warty cabbage, hill mustard, Turkish rocket

گیایەکی دەشتەکییە لە جسنی بونیاس  قەد و گەڵاکەی تووکاییە و لە ناو کێڵگە و مێرگدا دەڕوێت و بۆ لەوەڕی ئاژەڵ باشە.  لە ناوەندی ئەوروپا و چەند بەشێکی باکووری ئەمریکا وەک رووەکێکەی غەوارە و نامۆی پەلاماردەر هەژمار دەکرێت.  گوڵەکانی زەردە.  هەر گرێیەک لە قەدەکەی یەک گەڵا دەردەکات.  گەڵاکانیش ددانەدارن.

٤- زەل، لەوان، جەگەن، جیان، لۆخ، گیامەترەق، لەبان، لەوان. بە عەرەبی پێیدەگوترێت الحلفا و بە ئینگلیسی بریتییە لە  Satin tail, Stypa, Esparto grass, Laiong grass, Stipa tanacissima

جۆرە گیایەکە لە زەل دەچێت، باڵای تا مەترێک و نیو بەرز دەبێت. لە ووڵاتانی ناوەند و رۆژاوای مەدیتەرانە وەک پۆرتوگال، مەراکیش، ئەلجەزایر توونس و لیبیا دەڕوێت. قەراغی گەڵایەکەی ددانەدار و تیژە وەکوو گەڵای خورما.  لە زەویی ووشک و بەردەڵانیی زۆر تفت و بێپێزدا دەڕوێت.  بە هیچ شێوەیەک لە سێبەردا گەشە ناکات.  تابی گەرما و بێ ئاوی دەهێنێت.  گەڵاکەی بۆ هاڵاش و پەردووی خانوو بەکاردەهێنرێت هەروەها قایەغ، حەسیر و سەبەتە و پەتکی لێدروستدەکرێت و تەنانەت کاغەزیشی لێدروستکراوە.  گەڵا و تۆوەکەی دەخورێت.  تۆوەکەی دەهاڕدرێت و لەگەڵ ئارد تێکەڵدەکرێت و دەکرێتە نان.

جگە لەمانە لەگەڵ زۆر جۆرە گیای تریش هاوژینن و تەنانەت لەگەڵ درەختی سەرو و سنۆبەر و بەڕوو و زەیتوونیش هاوژینن.