کارگی لینۆسوس راینۆسێروس

ناوە گشتییەکەی بریتییە لە کارگی پڵنگشیر یا شیری پڵنگ.   سەر بە خێزانی فرەکونچکەکان (پۆڵیپۆراسیی)ە؛ و لە کەرتی کەڕوو هیمدارەکان (باسیدیۆمایکۆتا)یە.   ئەم قارچکە تەنیا لە ناوچە گەرمەسێرە بارانگیرەکانی باشووری چین، تایلەند، مالیزی، ئندۆنێزی، فیلیپین، پاپوانیو گینێ، نیوزیلەند و ئوسترالیا هەیە.    لە کۆنەوە لە مالیزی وەک دەرمانی نەریتی بەکارهێنراوە.   ئەم کوارگە یەکەمجار ساڵی ١٦٦٤  ئەوروپاییەکان دیتوویانە و ناویان لێناوە (لاک تیگریدیس) واتە شیری پڵنگ.   هەر ئەو سەردەمەیش  لە رۆژنامەدا نووسراوە  کە ئەم جۆرە کوارگە نەخۆشیی وا چارەسەر دەکات کە پزیشکە ئەوروپاییەکان ناتوانن چارەی بکەن.

خەڵکی خۆجێیی لەگەڵ گیایەکی گوڵدار دەیکوڵێنن و وەک دەرمانێکی بەهێزکەری گشتی بەکاریدەهێنن؛ و دەرمانێکی باشە بۆ کۆخە و سەرمابوون.   ساڵی ١٨٩٠ ناوی زانستیی (فۆمس راینۆسێرۆتیس)ی لێنراوە.  ئێستا ناوەکەی گۆراوە بۆ (لینگۆسوس راینۆسێروس).

 چەقی کڵاوەکەی بە سەرووی قەدەکەیەوە نووساوە و قەدەکەیشی پێکهاتەیەکی سەخت و رەق و پتەوە کە پێیدەگوترێت سەختینە (سکڵێرۆتیا)؛ و لە کورمەیەکی سەختینەیی هاتووەتە دەرەوە.   کڵاو و قەدەکەی وەک چێو رەقن؛ و سەختینەکەی وەک ئەمباری خۆراکە؛ و پێکهاتووە لە ریسووی تێکچڕژاو و رەنگی سپییە وەک شیر.   تەنانەت چێژەی شیریش دەدات.  ئەوەی راستی بێت سوودە دەرمانییەکەی لە سەختینەکەیدایە و  ئەو کاتەیە کە هێشتا کڵاوەکەی لە خاک سەری دەرنەهێناوە. 

ئەم قارچکە بە تاک و  تەنیا دەڕوێت.  مەودای رووانی نێوان دوو قارچکی پڵنگشیر لە پێنج کیلۆمەتر کەمتر نییە؛ و لەسەر خاک و بەشێوەی هاوژینی لەگەڵ درەختدا دەڕوێت.   ئەگەریش بەرێکەوت قارچکێک لە مەودای کەمتر لە پنج کیلۆمەتر لە یەکی ترەوە بڕوێت ئەوا زۆر ساوایە وکڵاوەکەی لە خاک نەهاتووەتە دەرەوە.  هەر بۆیە دەگمەنە و نرخی گرانە.  ئەم قارچکە چووەتە نێو فۆلکلۆریشەوە؛ و دەڵێن ئەو شوێنەی ئەم کوارگە لێیدەڕوێت شیری دەڵە پڵنگی لێ چۆراوەتەوە ودوواتر بووە بە کارگ.  

ئەم قارچکە ساڵانێکی زۆر بوو فەرامۆش کرابوو؛ بەڵام کاتێک ساڵی ٢٠٠٢  مەهاتیر بن محەممەد سەروەزیری ئەم ووڵاتە لە دانیشتنی بایۆتەکنۆلۆژیدا لە کوالالامپوور گوتی: چەندین ساڵ بوو کۆخەیەکی درێژخایەنم هەبوو بە کارگی پڵنگشیر چاک بووومەوە، ئیتر مەردم لەو رۆژەوە بایەخیان پێدا و گەڕانەوە بۆی؛ و لەوساوە وەک گەنجینەیەکی نەتەوەیی ناوی دەبەن.   دووای چەندین هەوڵی بێوچان و تێکەڵ بە ئەزموون و شکستی شەش ساڵی، سەرەنجام ساڵی ٢٠٠٨ تووانرا ئەم جۆرە قارچکە بڕوێنرێت؛ و کۆمپانیایەک دابمەزرێنرێت بۆ بەرهەمهێنان و فرۆشتن و ساخکردنەوەی.

سەرچاوە:

ناشناڵ لایبرەری ئۆف مێدیسن 

نەیچەر

نەتراسیۆتیکڵ بزنس ریفیوو

ریسێرچ گەیت

دۆمبەڵانی بیابان

دۆمەڵانی بیابان یا دۆمەڵانی دەشتەکی یا ترفاس.  لە کوردیدا گوێزرکە و گەپڵەیشی پێدەگوترێت.  واژەی. ترفاس کە واژەیەکی زمانی بەربەرە وەک ناوی فەرمی و زانستیی ئەم جۆرە دۆمەڵانە بەکاردەهێنرێت.  لە کوردستان لە ناوچە کەمبارانەکانی وەک مەخموور، چیای قەرەچووخ، زورگەزراو، گەرمیان، چەمچەماڵ، شنگال، زومار، بەردەڕەش، نۆغەران، چالووک، زرارەتی، دەشتی قەراج، کەندێناوە و  دەشتی مووسڵ دەڕوێت.  هەروەها لە چەند ناوچەی رۆژاوا و رۆژهەڵاتی  کوردستانیش وەک کرماشان و ئیلام و لوڕستان دەڕوێت.  بە گشتی لە هەرێمەکانی دەوروبەری دەریای مەدیتەرانە و باکووری ئەفریقا و باشووری ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناڤین دەڕوێت.  پێشتر دەگوترا کە دومبەڵانی بیابان سێ جسنی سەرەکیی هەیە کە بریتین لە تێرێزیا، تیرمانیا و ماتیرۆلۆمایسیس.  بەڵام دووامین تاقیکردنەوە دی ئێن ئەیەکانی ساڵ ٢٠١١ لە ئەمریکا سەلماندیان کە ماتیرۆلۆمایسیس دۆمەڵان نییە.  تێرفازا پێنج چەشن و تیرمانیا دوو چەشن ی هەیە.  رەنگی سپی، سوور و قاوەییان هەیە و قەبارەیان جیاوازە.   جۆرە سپییەکە هەندێک جار کێشی دەگاتە سەروو ٣٠٠ گرام.  بە زۆری بەشێوەی هاوژینی لەگەڵ هەندێک رووەک و گوڵ و دەوەندا دەڕوێن وەک گیای دانەقەتێ،  سارمە، سەڵمۆکە، سپێناخی کێوی، بەرزەلنگ، وەرکەمەر، گیاکەلەم، خەردەلەکێوی،  قاپەشینکە، لۆخ و لەوان و تاد…  بەگوێرەی دوا سەرژمێرییەکانی ساڵی ٢٠١٥ ژمارەی چەشنەکانی جسنی تێرفێزیا ٣٤ دانەیە و جسنی تیرمانیایش پێکهاتووە لە دوو چەشن.  

لێرەدا بۆ ئەوەی زانیاری و ئاگایی زۆرتر بدرێتە ئەو کەسانەی ئارەزووی راوکردنی دۆمبەڵانی بیابانیان هەیە ناوی ئەو رووەکانە دەنووسین کە هاوژینن لەگەڵ دۆمەڵانەکان.

١- سارمە، سالم، سەڵمۆکە، سپێناخی کێوی، پێقاز، تەڕەسێمانە.  بە عەرەبی پێیدەگوترێت الرغل و ناوە ئینگلسیییەکەی بریتیە لە

Tiatarian roach, Mountain spinach, 

گیایەکی بیابانی و خۆڕسکە، خۆراکییە و وەک چێشت بەکاردەهێنرێت.  ئەوەندە حەزی لە خاکی خوێڵێنە تەنانەت دەکرێت بە ئاوی دەریا ئاوبدرێت.  لەبەرئەوەی تابی گەرما و سەرما دێنێت، زۆر باشە لەو ناوچانە.  زۆر دەوڵەمەندە بە ڤتامین ئەی و بڕوێنرێت کە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواوە دوچاری رووتانەوە بوون.  جاری وایە ریشەی تا چوار مەتر رۆدەچێتە ناخی زەوی.  سێ چەشنی ئەم گیایە لە بیابانەکان وەک ئالیکی ووشتر دەڕوێت وبەکاردەهێنرێت کە ئەمانەن: ئاتریپلێکس کانێسێنس، ئتریپلێکس هالیموس و ئاترپلێکس لیۆکۆکڵادا.

٢- سانتۆنیا، رێحانە کێویلە، بۆنخۆشکە ، بەرزەلنگ، زەنگوڵەگیا، وەرکەمەر، بەرزەڵین، وەرک.  بە عەرەبی بریتییە لە الشیح و ناوە ئینگلیسییەکەیشی بریتیە لە  Artemisia

جسنێکی رووەکەکان کە دووسەد تا چوارسەد چەشنی جیاوازی هەیە و سەر بە خێزانی (ئەستێراسیی)ە.  زۆربەیان بۆنێکی بەهێز و تامێکی تالیان هەیە.  گیایەکی تەمەن درێژی هەمیشە سەوزە نزیکەی نیو مەتر بەرز دەبێتەوە. لە دەوەنی رۆزماری دەچێت و لک و گەڵاکەی خۆڵەمێشییە.  لە  دەشت و کێو دەڕوێت.  ئەوەیان کە لێرەدا مەبەستی ئێمەیە و لە ئێران و تورکیا دەڕوێت، گوڵەکەی سەوزی مەیلە و زەردە.  بۆ مەبەستی پزیشکی بەکاردەهێنرێت.  دەرمانی ژانەزگ و کرم فڕێدانی لێدەردەهێنرێت و بۆ گەدەو ریخۆڵە باشە.  هەروەها رۆنێکی سەوزی تێری لێدەردەهێنرێت. لە دروسکردنی مەیی ڤێرمۆن دا بەکاردێت.  لاسک رەق و تووکنە و گەسکی لێ ساز دەکرێت. 

٣- خەرتەلە کێویلە، کووزەڵەی تورکی، گیاکەلەم .  بە عەرەبی پێیدەگوترێت الخضیرە و بە ئینگلیسی Bunias orientalist, Turkish Warty cabbage, warty cabbage, hill mustard, Turkish rocket

گیایەکی دەشتەکییە لە جسنی بونیاس  قەد و گەڵاکەی تووکاییە و لە ناو کێڵگە و مێرگدا دەڕوێت و بۆ لەوەڕی ئاژەڵ باشە.  لە ناوەندی ئەوروپا و چەند بەشێکی باکووری ئەمریکا وەک رووەکێکەی غەوارە و نامۆی پەلاماردەر هەژمار دەکرێت.  گوڵەکانی زەردە.  هەر گرێیەک لە قەدەکەی یەک گەڵا دەردەکات.  گەڵاکانیش ددانەدارن.

٤- زەل، لەوان، جەگەن، جیان، لۆخ، گیامەترەق، لەبان، لەوان. بە عەرەبی پێیدەگوترێت الحلفا و بە ئینگلیسی بریتییە لە  Satin tail, Stypa, Esparto grass, Laiong grass, Stipa tanacissima

جۆرە گیایەکە لە زەل دەچێت، باڵای تا مەترێک و نیو بەرز دەبێت. لە ووڵاتانی ناوەند و رۆژاوای مەدیتەرانە وەک پۆرتوگال، مەراکیش، ئەلجەزایر توونس و لیبیا دەڕوێت. قەراغی گەڵایەکەی ددانەدار و تیژە وەکوو گەڵای خورما.  لە زەویی ووشک و بەردەڵانیی زۆر تفت و بێپێزدا دەڕوێت.  بە هیچ شێوەیەک لە سێبەردا گەشە ناکات.  تابی گەرما و بێ ئاوی دەهێنێت.  گەڵاکەی بۆ هاڵاش و پەردووی خانوو بەکاردەهێنرێت هەروەها قایەغ، حەسیر و سەبەتە و پەتکی لێدروستدەکرێت و تەنانەت کاغەزیشی لێدروستکراوە.  گەڵا و تۆوەکەی دەخورێت.  تۆوەکەی دەهاڕدرێت و لەگەڵ ئارد تێکەڵدەکرێت و دەکرێتە نان.

جگە لەمانە لەگەڵ زۆر جۆرە گیای تریش هاوژینن و تەنانەت لەگەڵ درەختی سەرو و سنۆبەر و بەڕوو و زەیتوونیش هاوژینن.

راستکردنەوەی هەڵەیەکی زانستی- مێژوویی سەبارەت بە کارگی ئەمانیتا موسکاریا

دووای پتر لە دوو سەدە، لە مانگی رابردوودا هەڵەیەک لە بوواری قارچک ناسین دا راست کرایەوە.   زانایان لە ووڵاتی کەنەدا رایانگەیاند کە وا کارگی ئەمانیتا موسکاریا کە ناسراوە بە فڵای ئەگاریک چیتر وەک کوارگێکی ژەهراوی و کوشندە هەژمار ناکرێت.  دووای ئەوەی کە پشکنین و تاقیکردنەوەی لەسەر کراوە، دەرکەوتووە ئەم جۆرە قارچکە نەک ژەهراوی نییە بەڵکوو جۆرێکە لەو کوارگانە کە پێیان دەگوترێت کارگی جادوویی.

کاتێک کە دەیخۆیت هەست بە ناڕەحەتی دەکەیت بەڵام ناتکوژێت؛ و بە پێچەوانەوە دڵت شاد و بەرچاوت رەنگاڵەیی دەبێت و هەست بە ئارامی و ئاسوودەیی دەکەیت.  ئەوان دەڵێن تام و چێژی زۆر تایبەت و خۆشە؛ و ئەنجامی تاقیکردنەوەکانیش دەریان خستووە کە سوودی تەندروستی و دەرمانیی زۆری هەیە بۆ مرۆڤ؛ هەرچەندە هێشتا تاقیکردنەوەی زۆری لەسەر نەکراوە.

شایانی باسە کە کارگی ئەمانیتا موسکاریا کوارگێکی هاوژینە لەگەڵ درەختە گەڵادەرزیلەییەکان.  هەر کەسێک گەرەکی بێت ئەم قارچکە بڕوێنێت پێویستە سەرەتا درەختەکە بڕوێنێت و پاشان هاگی قارچکەکە لە دەوروبەری بنێژێت.

باسێک سەبارەت بە کەڕووزانی، بەشی پێنجەم

باسێک سەبارەت بە کەڕووزانی، بەشی پێنجەم.                           

درێژەی باسی روواندنی کارگی سەدەف

باسێک سەبارەت بە کەڕووزانی، بەشی چوارەم

 

باسێک سەبارەت بە کەڕووزانی

بەشی چوارەم

چۆنیەتیی روواندنی کارگ \ قارچک