رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان

 

بۆ یەکەمجار رۆژی ٢٠\٦\٢٠٢١ وەک رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان دیاریکرا.  بەم بۆنەیەوە  پانەڵێکی فراوان بەشێوەی بانهێڵ لە
شاری ڤانکۆڤەری کەنەداوە ساز دەکرێت؛ کە تیایدا چەندین کەسایەتیی گرنگ لە چین و توێژی جیاواز لە پانەڵەکەدا ووتاردەدەن و و بابەتەکانیان لە بوارگەلی جیاوازدا و لە پەیوەندی لەگەڵ مێژوو، بەکارهێنان، فەرهەنگ و سوودەکانی ئاوەزگەردانەکان بڵاودەکەنەوە.  ئەم پانەڵە لە کاتژمێر شەش و بیست خولەکی ئێوارە بە کاتی کەنەدا دەسپێدەکرێت؛ و خوازیارانی بوارەکە دەتوانن ناونووسی بکەن و بەشداریی تێدا بکەن.

شایانی باس کە ئاوزگەردانەکان، هۆشگەردانەکان کە بە ئینگلیسی پێیدەڵێن سایکدڵیکس، بە ئەو رووەکانە دەگوترێت کە ماددەی وەهمزایان تێدایە و بە شێوەیەک کار لە ئاوەز و هۆش و مێشکی مرۆڤ و زیندەوەر دەکەن کە وەرگرتن، هەواس و تێگەیشتنی بەشێوەی کاتی دەگۆڕێت.  ئاوەزگەردانەکان هەموو هەستەکانی مرۆڤ دەگۆڕن.  لە دنیای کەڕووەکاندا دەستەیەک لە قارچکەکان ئەم خەسڵەتەیان هەیە و لە کۆنەوە ئەمریکاییە رەسەنەکان بەشێوەی بەربڵاو بەکاریان هێناوە؛ تەنانەت لە ئەوروپای کۆنیشدا بەکارهاتووە.

ماڵپەڕی رۆژی جیهانیی ئاوەزگەردانەکان بەشێوەی زیندوو پانەڵەکەد بڵاو دەکاتەوە و لەوێوە دەتوانن ناونووسی بکەن

کەڕووی ماست

ماست لەو خۆراکانەیە کە لە کوردستان رۆژانە دەخورێت و خەڵکی دەسکورت و دەوڵەمەند، شارنشین و گوندنشین، گەورە و بچووک ئارەزووی خواردنی ماستیان هەیە و ئەگەر هەموو رۆژێکیش نەیخۆن، لانیکەم لە هەفتەدا چەند ژەمێک دەیخۆن.

ماست لەبەرئەوەی خۆی بەرهەمی چالاکییەکانی بەکتریا و کەڕوویە و لە دۆخی شلیدا دەمێنێتەوە، هەرکاتێک پلەی گەرمای شوێنەکەی بەرز بێت یا بۆ ماوەیەکی درێژ بمێنێتەوە، بەکتریا و کەروو پەلاماری دەدەن و لەوێدا دەسدەکەن بە چالاکی. یەکێک لەو کەڕووانە کەڕوویەکی رەنگی ئاڵە کە لەسەر رووی ماستەکە دەڕسکێت.

زۆر کەس کەڕووە بە کەوچکێک فڕێدەدات و ماستەکە دەخوات؛ بەڵام ئەمە هەڵەیە. لەبەرئەوەی ماستەکە شلە رایەڵکە و ریسووی کەڕووەکە کە زۆر جار بەچاو نابینرێن، بە شێوەی ستوونی و ئاسۆیی بە نێو ماستەکەدا بڵاودەبنەوە. ئەم جۆرە کەڕووە کە هەندێک جار بە هۆی گۆڕانی پلەی گەرمایە ژوورەکەوە رەنگی لە نەوان ئاڵ و نارنجیدا دەگۆڕێت بۆی هەیە مەترسیداربێت. چونکە جگە لە کەڕووەکە دوو جۆر بەکتریایش هەن کە هاوڕەنگی ئەم کەڕووەن و پێکەوە یا بە جیا لەسەر ماست و شیر و پەنیر دەڕوێن.

ئەو کەسەی ئەم بەکتریایانە دەخوات بۆی هەیە تووشی تێچکوون لە گەدە و ریخۆڵەکاندا وەک هێڵنجدان و سکچوون، تەنگەنەفەسی و گرفتی میزەڕۆ ببێت.  کەواتە وا باشە هەر ماستێک کە کەڕووی ئاڵ یا نارنجی لەسەری پەیدا دەبێت نەخورێت و فڕێبدرێت.  

جۆرێکی تری کەڕوو کە لەسەر ماست دەڕوێت رەنگی سپییە و هەندێک جار کوڵکنە ناسراوە بە کەڕووی میووکۆر سیرسینێڵۆیدس.  بە گوێڕەی دەزگای خۆراک و دەرمانی ئەمریکا خواردنی ئەم کەڕووە جێگای مەترسی نییە و رەنگە تەنیا هەندێک لەو کەسانەی گرفتی هەناسەیان هەیە، لە دوای خواردنی هەست بە تەنگەنەفەسی بکەن.

کەڕووی درەختی قاوە

قاوە یەکێکە لە بەربڵاوترین خواردنەوەکان لە جیهاندا. هەرچەندە زۆر جۆر قاوەی جیاواز هەیە، بەڵام قاوەی عەرەبی لە هەموو جۆرەکانی تر باشترە و کڕیاری زۆرترە. شوێنزای بنەڕەتیی قاوەی عەرەبی ووڵاتی ئەتیوپییە؛ کە سێ چارەگی هەموو قاوەی جیهان پێکدەهێنێت. قاوەیش وەک هەموو ررووەکەکانی تر زۆر جار تووشی نەخۆشی دەبێت. یەکێک لە نەخۆشییەکانی بریتییە لە کەڕووی هێمیلیا ڤاستاتریکس کە لە کاتی بەرزبوونی رێژەی شێدا، لە شێوەی ژەنگ لەسەر گەڵاکانی دەردەکەوێت. پەیدابوونی ئەم ژەنگە دەبێتە هۆی دابەزینی رێژەی بەرهەمی قاوە. بۆ چارەسەری ئەم ژەنگە ماددەی مسی تێکەڵ بە دژەکەڕوو بەکاردەهێنرێت؛ کە لە هەمان کاتدا هێز و ووزەیش دەبەخشێت بە رووەکەکە. بەڵام گرفتی بەکارهێنانی مس لەوەدایە کە دەبێ پێش ئەوەی رووەکەکە تووشی کەڕووەکە بێت، ماددەی مسەکە بەکارهێنرابێت و چووبێتە نێو خانەکانی رووەکەکەوە.

لە تازەترین توێژینەوەدا کە لەسەر درەختەکانی قاوەی ئەتیووپی ئەنجامدراوە، سەلمێندراوە کە ژەنگی قاوە کە خۆی کەڕوویەکی مفتەژی\مشەخۆرە، کەڕوویەکی سەروومشەخۆر\سەروومفتەژی لەسەر دروستدەبێت کە دەبێتە هۆی لەناوبردنی. واتە سەروومشەخۆرەکە وەک چارەسەرێکی سروشتی، ژەنگە کەڕووەکە چارەدەکات و درەختی قاوەکە تەندروستیی بۆ دەگەڕێتەوە. شایانی باسە کە کەڕووە سەروومشەخۆرەکە بریتییە لە لێکانیسیلیوم لیکانی.

سنت

 

ماددەیەکی چەسپناکە؛ هەنگ لە شیلەی درەختە گەڵا دەرزیلەییەکان و هەردەمسەوزەکان بەدەستیدەهێنێت. دوواتر لەگەڵ دەردراوەکانی خۆی و مێو تێکەڵیدەکات و ماددەیەکی چەسپناکی قاوەیی سەوزباوی لێسازدەکات کە بۆ سوواغدانی درز و کەلێنی نێو پوورەکەی بەکاریدەهێنێت.  هەزاران ساڵ لەمەوبەر شارستانیەت و ژیارە کۆنەکان سنتیان بەکارهانیوە.  یونانییەکان بۆ دەرمانی ئاوسان، ئاسۆرییەکان بۆ چارەسەری ئالوودەزایی و ساڕێژبوونەوە و میسرییەکانیش بۆ پاراستنی لاشە مۆمیاکراوەکان بەکاریانهێناوە.  پێکهاتەکانی ماددەی سنت  جیاوازن و بەگوێرەی ئەوە کە هەنگەکان لە کوێ دەژین و لە کوێ و چ خۆراکێک پەیدا دەکەن، پێکهاتەی سنتەکەیشیان دەگۆڕێت.  هەر بەم هۆیەوە تا ئێستا پتر لە ٣٠٠ ماددە لە سنتدا دۆزراوەتەوە و دەسنیشانکراوە.  زۆربەی ئەو ماددانە پۆڵیفینۆڵەکانن کە دژە ئۆکسانن و بەرەنگاری نەخۆشیەکان دەبنەوە و رێگەدەگرن لە زیانگەیشتن بە لەش.

کەڕووی میووکۆرمایکۆسیس

 

کەڕووی رەش، سیاوکەڕوو، برشی بۆدڕن.  پێشتر بە زایگۆمایکۆسیس ناسرابوو.  گەورەترین سانی کەڕووە زایگۆماسیتەکانە؛ بریتین لە یازدە خێزان، ٦٥ نەژاد و ٣٠٠ چەشن. ئەندامەکانی ئەم سانە زۆر جار وەک مێخەبرش ناودەبردرێن.  برشێکە دەبێتە هۆی هەوکردن و ئالوودەزایی بەتایبەتی لەو کەسانەدا کە بەهۆی نەخۆشینی وەک شەکرە و شێرپەنجە و ئێچ ئای ڤی بەرگریی لەشیان لاواز دەبێت.  زۆر خێرا گەشەدەکات و کەڕوویەکی گشجێڕسکە، لە خاک، هەوا و تەنانەت لە لووت و چڵمی کەسانی تەندروستدا هەیە.  لە ماددەگەلی  زیندەندامیی وەک چڵ و گەڵای شیبووەوە و پاشماوەی ئاژەڵ و میوە و سەوزیی رزیودا دەبێت؛ بەڵام بە شێوەیەکی ئاسایی مرۆڤ ئالوودە ناکات و لە کەسێکەوە بۆ کەسانی تر ناتەنێتەوە. 

ئەم کەڕووانە بەوە ناسراون کە خۆراکی وەک نان ئالوودە دەکەن و هەروەها دەبنە هۆی نەخۆشیی میووکۆرمایکۆسیس.  بە هۆی هەناسەکێشان، خواردن یا وەرگرتنی هاگی  برشەکە لە برینێکی وازەوە تووشی مرۆڤ دەبێت.  چاڵەکان ی روخسار(سینوس) و مێشک و سییەکان تووشی هەوکردن دەکات.  لەم رۆژانەی رابردوودا لە هیندوستان لە زۆرێک لە نەخۆشەکانی کۆڤید ١٩ دا بینرا؛ و وا باوەڕدەکرێت کە بە هۆی ستیرۆیدەوە دروست دەبێت؛ چونکە ستیرۆید لە چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشانەی کۆڤید١٩دا بەکاردەهێنرێت کە زۆر بەتوندی تووشبوون.  ئەو نەخۆشانەی چاڵەکانی روخساریان هەودەکات بە ناچاری چاویان لە کاسەوە دەردەهێنرێت تا ژیانیان لە مردن رزگار بکرێت.  

سەرچاوە:

بی بی سی

ساینتیفیک ئەمێریکان