15.4.20

ئەکواپۆنیک


بۆ زانین و تێگەیشتن لە ئەکواپۆنیک وا باشە سەرەتا ئەکواکەڵچەر و هایدرۆپۆنیک بزانیت؛ چونکە ئەکواپۆنیک تێکەڵاوێکە لەم
دووانە. بەڵام بەکورتی بەم جۆرە بۆت باس دەکەم:
١- ئەکواکەڵچەر: بریتییە لە بەخێوکردنی زیندەوەر و رووەکە ئاوییەکانی وەک ماسی، گوێچکەماسی، مالۆسکە، لینجە قەوزە و تاد.. کاتێک کە ئەمانە لە حەوزدا بەخێودەکرێن لەبەرئەوەی ئەو ئاوەی تێیدا دەژین بەردەوام دەسووڕێتەوە و لە حەوزەکەدا دەمێنێتەوە، لە ماوەیەکی دیاریکراودا پیس دەبێت و پێویستیی بە گۆڕین دەبێ؛ یان دەبێ دەرمانگەلێکی تێبکرێت بۆ پاککردنەوەی، بە مەرجێک ئەو دەرمانانەیش کاریگەریی نەرێنییان لەسەر زیندەوەر و رووەکەکان نەبێت. پاکڕارگتنی ئاوەکە یەکێکە لە ئەرکە قورسەکانی ئەکواکەڵچەر و لە هەمان کاتدا تێچوویەکی زیاتریشە کە لە کۆتاییدا لەسەر بەرهەمەکە هەژمار دەکرێت.
٢- هایدرۆ پۆنیک: بریتییە لەو رووەکە ئاساییانەی کە لە بری خاک لە ئاودا دەڕوێندرێن، واتە بەبێ بەکارهێنانی خاک و گڵ. بۆ نموونە خەیار، تەماتە، کاهوو، کەرەوز، سڵق و تاد.. بە وتەیەکی تر، حەوزی تایبەت ئامادە دەکرێن و تۆوی رووەکەکان یان هەندێ جار شەتڵ و نەمامەکان لە تەپەدۆردا لەسەر رووی ئاوەکە دەڕوێندرێن. لەبەرئەوەی رووەکەکان رەگ و ریشەیان لە خاکدا نییە، بۆ ماوەیەک دەژین بەڵام دوواتر خۆراکی پێویستیان پێناگات، هەربۆیە بۆ گەشەکردنیان ماددەی خۆراکیی دەسکردیان پێدەدرێت؛ لەڕێگەی تێکەڵاوکردن لەگەڵ ئاوەکە. لەکاتێکدا کە پێدانی ئەو خۆراکە تێچوویەکی زیادەیە، زۆر جار کەمی و زۆریی ماددە خۆراکییەکانیش دەبێتە گرفت بۆ رووەکەکان و کاریگەریی نەرێنیی دەبێت.
٣- ئەکواپۆنیک: وەک گوتمان تێکەڵاوێکە لەم دووانەی سەرەوە. لە ئەکواپۆنیک دا زیندەوەر و رووەک و قەوزە ئاوییەکان لە ژێر ئاوەکەدا بەخێودەکرێن و خۆراکی رووەکەکانی تر دابین دەکەن. رووەکەکانیش کە لە هایدرۆپۆنیکدا ریشەیان لە ئاودایە و لە جیاتی خاک، خۆراکی دەسکرد لە رێگەی ئاوەکەوە وەردەگرن، ئاوەکە بۆ زیندەوەرە ئاوییەکان پاک دەکەنەوە و پێیویست ناکات ئاوەکە بگۆڕدرێت، یان دەرمانی پاککردنەوەی بۆ بەکاربهێنرێت. کەواتە ئەکواپۆنیک لە یەک کاتدا دوو جۆر بەرهەمی هەیە و لە هەمان کاتیشدا تێچوویەکی زیادە لە کۆڵ جووتیار دەکاتەوە و بەرهەمەکەیشی ئۆرگانیکترە.
ئەم وێنەیە حەوزێکی بچووکی ئەکواپۆنیک وەک نموونە نیشاندەدات کە لەسەر و لە ژێر ئاوەکە رووەک و زیندەوەر بەخێودەکرێت.



پێرماکەڵچەر یا مایندەکشتی


مایندەکشتی بریتییە لە کۆمەڵێک نەخشە و بنەمای چاندن و کشتوکاڵ و باخداری کە تیایدا بایەخێکی زۆر بە ژینگە و سروشت و بەرەماکانی خۆڕسکی دەدرێت. چوارچێوەی کاری مایندەکشتی زۆر فراوان نییە بەڵام زۆر گرنگە چونکە لە بڕی تێچوو کەم دەکاتەوە و لە هەمان کاتیشدا لە رووبەرێکی کەمدا بەرهەمێکی زۆرتر و هەمەجۆر بەدەست دەهێنێت. 
لە سیستەمی مایندەکشتی دا رووەکەکان بەگوێرەی هەڵکەوتەی رووبەرەکە و ئاو و هەوا و وەرزەکان و ئاراستەکان و بەرزی و نزمی رێکدەخرێن. هەروەها رووەکەکان بەشێوەی تێکەڵاو دەڕوێندرێن بەو جۆرەی کە خۆیان لە سروشتدا هەن. بۆ وێنە لە پاڵ گوڵەبەڕۆژەدا دەکرێ خیار بچێنرێت. هەرکە خیارەکە بڕکەی درێژ بوو ئاراستەی سەر لاسکی گوڵەبەڕۆژەکە دەکرێت و خۆی لە ئەو دەئاڵێنێت، بەمجۆرە جێگایەکی کەمتر داگیردەکات. هەروەها لەپاڵ گەنمەشامیدا کۆمەڵێک باقلە و فاسۆلیا دەچێنرێت کە خۆیان لە گەنمەشامیەکە دەئاڵێنن و لە هەمان کاتدا لەگەڵ یەکتریش دەگونجێن.
لەلایەکی ترەوە شوێنی نسار و سێبەر بۆ ئەو رووەکانە تەرخان دەکرێ کە پێویستیی زۆریان بە خۆرەتاو نییە و شوێنی بەربەڕۆچکەیش بۆ دەدرێ بەو رووەکانە کە حەزیان زۆر لە تیشکی خۆرە. هەندێ کەس تەنانەت شوێنی روواندنی کوارگیش لەم جۆرە باخانەدا دەگونجێنێت.
مایندەکشتی تەنیا گرنگی بە خۆراک نادات بەڵکوو دەکرێ گوڵ و رووەکە جۆراوجۆرەکانی رازاندنەوەیش بەم رێبازە بڕوێندرێن و رێکبخرێن. ئەو شوێنەی بۆ مایندەکشتی تەرخان دەکرێ مەرج نییە رێک و راست و گۆڕ بێت، دەکرێ شیوێک بێت یا بەرزی و نزمی و ناڕێکی بێت؛ بەڵام ئەوە ئەرکی جووتیارەکەیە کە بەگوێرەی زەوییەکە نەخشە دابڕێژێت و رووەکەکان ریزبکات و رێکبخات.

1.4.20

ئاگاداری


تکایە هەر کەس دۆست و هاوڕێی لە رۆژهەڵات هەیە، با ئەم گرووپەی ئێمەی پێ بناسێنێت. ئێمە لەم گرووپەدا هەر ئەو زانیارییانە بڵاو دەکەینەوە کە لە فەیسبوک و بڵاگەکەماندا بڵاویان دەکەینەوە؛ بەڵام لەبەرئەوەی تۆڕی فەیسبوک و بڵاگسپۆت و یوتیووب لە رۆژهەڵات فیلتەر دەکرێن، بەشێکی زۆری گەلەکەمان لەوێ لەم راژەکارە گرنگانە بێبەشن و تەنیا راژەکاری [تەلەگرام] بەکاردەهێنن.
گرووپی کارگ و کەڕوو
لە تەلەگرام



19.3.20

نیتگ یا ڤایرەس بە زمانی سادە


لەم بابەتە کورتەدا هەوڵ دەدرێت چەند دێرێک بنووسرێت سەبارەت بە رەگ و ریشەی وشەی ڤایرەس و پێناسەی زیانزای ڤایرەس بەزمانێکی سادە بۆ ئەوەی خوێنەرانی دەرەوەی بوواری نیتگزانی و ژیانزانی بە ئاسانی لێی تێبگەن.  لە بواری ژیانزانیدا بە نیتگ دەگوترێت زیانزا واتە بوونەوەرێکی زیانبەخش و زیانیخرۆیە.  نیتگ هەروەک چۆن خۆی کەمتر بۆ مەردم ناسراوە، دروستبوونی ناوەکەیشی تا راددەیەک ئاڵۆز و ناڕوونە.

ووشەی ڤایرەس یا ڤیرووس وشەیەکی زمانە فەرەنگی\ئەوروپاییەکانە کە لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا بە واتای ''ماددەی ژەهرین''.  بەکارهاتووە.  لە وشەی [ڤیرووس]ی لاتین وەرگیراوە کە مانای ژەهر، زچکاوی رووەک، تراوی لینج دەبەخشێت.  یەکەمجار ساڵی ١٣٩٨ لەلایەن جۆن ترێڤیزیاوە لە بەڵگەیەکدا لە لاتینەوە و لە وشەی [ڤیرولێنتوس]ەوە هێنراوەتە نێو زمانی ئینگلیسییەوە.  ئەمیش لە [وەیس]ی ئیتالیایی وەرگیراوە بە واتای ژەهر.  ئەمیش رەنگە لە رەگی هیندۆ ئەوروپایی [وەییس] وەرگیرابێت بە واتای چۆڕانەوە، تووانەوە.. ئەگەری ئەوە هەیە پەیوەندیی بە [ڤیشا و ڤینۆم]ی سانسکریت و [ڤیش]ی ئاڤێستاییشەوە هەبێت کە مانای ژەهر دەدەن.
لە زمانی کوردیدا وشەکانی [ڤیژ\ڤیژک] واتە پیسایی ئاوەکی یا دڵۆپەی میچ کە لە کۆندا تێکەڵبوو لەگەڵ قورم و هیسی رەشی دووکەڵ.  هەروەها وشەی [ڤیچک] ی کوردی واتە ئاوی لووت. هەروەتر [وێش] واتای خراپ، شاش دەدات.  بۆی هەیە هەرکام لەم ووشانە لە رەگی [ڤیش]ی ئاڤێستاییەوە هاتبێتن.  ئەم روونکردنەوە و بەراوردکردنە کوردییەمان بۆ ئەوەیە کە تێبگەین  هەرچەندە وشەی ڤایرەس لەلایەن ئەوروپاییەکانەوە  بۆ ئەم بوونەوەرە ریزەڵەیە دانراوە بەڵام  رەگ و ریشەی وشەکە بۆ زمانی ئێمە نامۆ نییە؛ و ئەگەر بمانەوێ واژەیەکی تازە بەرامبەری رۆبنێین، دەتوانین لەسەر رەگ و ریشە کوردییەکە ئەو کارە بکەین.  بەڵام بەهۆی ئەوە کە ڤایرەس بچووکترین ماددەیەکە کە توانای وەچەخستنەوە و گۆڕینی خۆی هەیە ئێمە ووشەی (نیتگ)ی بۆ بەکاردەهێنین کە واتای شتێک یا زیندەوەرێکی زۆر زۆر بچووک دەبەخشێت.

نیتگ بە ماددەیەک دەگوترێت کە لە هەموو ئەندامێکی زیندوودا هەیە بە مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەوە.  لە ساڵی ١٨٥٠ بۆ یەکەمجار دمیتری ئیڤانۆڤسکی لەکاتی پشکنینی نەخۆشیی گەڵای تووتن\تەماکۆ دا بۆی دەرکەوت کە هۆکاری نەخۆشییەکە بەکتریا نییە بەڵکوو نیتگە.  لەو کاتەوە ئیتر توێژینەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر نیتگ دەستیپێکرد و تا ئێستا زیاتر لە ٥٠٠٠ جۆری نیتگ بە وردەکارییەوە ناسراوە.  نیتگەکان تەنیا لە نێو خانە زیندووەکاندا گەشەدەکەن و فرەپات دەبن.  لە هەر شوێنێک چ خاک چ ئاو چ هەوادا خانە هەبێت، نیتگ هەیە.  نیتگ بە دوو جۆر پێناسە کراوە.
یەکەم: بریتییە لە ماددەیەکی هەوکەر و ئالوودەزا کە پێکهاتووە لە گەردیلەیەکی ترشە ناوکی و لە کاژێکی پرۆتینیدا جێی گرتووە.  زۆر ووردەڵەیە و بە مایکرۆسکۆپی ئاسایی نابینرێت؛ تەنیا دەبێت بە مایکرۆسکۆپی دیجیتاڵ سەیربکرێت.  نیتگ تەنیا دەتوانێت لە خانەی زیندوودا فرەپات بێت؛ واتە زیاد بکات. لەسەر خاک و دار و بەرد و ئاسن و شووشە و پەڕۆ و کاغەز و ... زیاد نابێت بەڵکوو دووای ماوەیەک لەناودەچێت.
دووەم: نیتگ کۆدێکە یا هێمایەکە توانای هەیە خۆی فرەپات بکات و کاریگەریی وێرانکەری هەبێت و دزە بکاتە نێو سیستمی ژمێریارییەوە.  خاڵی دووەم نیتگی کۆمپیوتەر و دەزگا و ئامێرە دیجیتاڵەکان دەگرێتەوە کە جۆرێک  نەرمەوزاری ئەلەکترۆنییە.

نیتگەکان بە چەند شێوەیەک پۆلبەندی کراون، یەکێک لە شێوەکان بریتییە لەو زیندەندامانەی نیتگ لە سەریان دەمێنێتەوە و زیاددەکات.  نیتگەکانی ئاژەڵ، نیتگەکانی رووەک، نیتگەکانی، کەڕوو، نیتگەکانی بەکتریا. واتە نیتگەکان نەک تەنیا مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەکەکان بەڵکوو دەتوانن کەڕوو و بەکتریاکانیش تووشی نەخۆشی بکەن.  ئێمە وەک مرۆڤ دەممان، لووتمان، گوێچکەکان و هەموو لەشمان پڕە لە نیتگی جۆراوجۆر و هۆکاری زۆرێک لە نەخۆشییەکانیشمان نیتگەکانن.  بەتایبەتی نەخۆشییە وەرزییەکانی وەک هەڵامەت و پەسیو.  هەر جارێک کە مرۆڤ تووشی هەڵامەت دەبێت و چاک دەبێتەوە، بەسەر جۆرێک لە نیتگ دا زاڵ دەبێت و جارێکی دی ئەو نیتگە ناتوانێت هێرش بکاتەوە سەری.  بەڵام هەمیشە مەترسیی نیتگێکی تر هەیە کە پەلاماری بدات و جۆرێکی تر لە هەڵامەت لە کەسەکەدا دروست بکات.  شایانی باسە کە نیتگەکان جگە لە هەڵامەت دەبنە هۆکاری زۆر نەخۆشی و بیماریی ترسناک و بێچارەسەری وەک ئەیدز و ئیبۆڵا.  یەکێک لە خەسڵەتەکانی نیتگ بریتییە لە خۆگۆڕی.  بۆ وێنە ئێستا ئەم نیتگی کۆرۆنایە کە دەبێتە هۆکاری نەخۆشیی کۆڤید-١٩، ئەگەر مرۆڤ بتوانێت بەسەریدا زاڵ بێت و دەرمانەکەی بدۆزێتەوە، دوای ماوەیەکی تر هەر ئەم نیتگە خۆی دەگۆڕێت و بە جۆرێکی تر و و هێزێکی ترەوە هێرش دەهێنێتەوە.





7.3.20

دەوفوو


دەوفوو یا بە شێوازی ئینگلیسی "تەوفوو" خۆراکێکی سەداسەد رووەکییە و پڕە لە پرۆتین و ئاسن و کالیسیۆم و مەگنیسیوم. دەوفوو کە دەکرێ بە کوردی پێی بڵێین پەنیری باقلە لە باقلەی سۆیا دروست دەکرێت. سەرەتا باقلەکە لە ئاودا دەخووسێنرێت؛ ئینجا ورد ورد دەهاڕدرێت. دوای ئەوە کەمێک ئاوی تێدەکرێت و لە سەر ئاگر گەرم دەکرێت. پاشان دەپاڵێورێت. شیر و تڵتەکەی لێک جیا دەکرێتەوە. تڵتەکەی لەگەڵ شلە و خۆرشت تێکەڵدەکرێت و دەکرێتە چێشت. شیرەکەیشی هەوێنی لێدەدرێت و کەمێک لەسەر ئاگر گەرم دەکرێت تا دەبێتە دەڵەمە. ئینجا دەڵەمەکە دەپاڵێورێت و وەک سەلکی پەنیر دەگوشرێت. دوای ئەوە بەشێوەی لاکێشەیی دەبڕدرێت و لە سارنجۆکدا هەڵدەگیرێت و پێی دەڵێن دەوفوو. دەوفوو دەکرێت لە رۆندا سوور بکرێتەوە یان لەگەڵ شلە و خۆرشت تێکەڵ بکرێت. لە وڵاتانی ئاسیای رۆژهەڵات، ئەوانەی رووەکخۆرن لەبری گۆشت دەوفوو دەخۆن.