21.11.21

بۆتۆکسین

 




ژەهری بۆتولینوم.  ئەم ماددەیە کە بۆ نەهێشتنی چرچ و لۆچی روخسار بەتایبەتی هەنیە و گۆشەی چاوەکان و دەوروبەری دەم بەکاردەهێنرێت، لە رێگەی کفکاندن(ترشاندن)ی جۆرێک بەکتریای بێهەواژی بەرهەمدەهێنرێت کە پێیدەگوترێت (کڵۆستریدیوم بۆتولینوم).  ئەم ماددەیە هەر ئەو ژەهرەیە کە لەسەر خۆراکی کۆن دروستدەبێت و کاتێک کەسێک دەیخوات، پێی نەخۆش دەبێت و  دەڵێن تووشی بۆتولیزم (ژەهراویبوون بە بۆتولینوم) بووە.  دیارە ژەهرەکەی زۆر کوشندەیە و زۆربەی جاران کەسەکە دەکوژێت.

هەر ئەم مادددەیە وەک ماددەیەکی ژەهرناک لە سازکردنی چەکی بایۆلۆژیدا بەکاردەهێنرێت؛ و یەک گرام لەم ماددەیە بکرێتە نێو ئاوەوە دەتوانێت لە ماوەیەکی کەمدا میلیۆنان مرۆڤ بکوژێت.  پزیشکەکان بڕێکی زۆر کەم لەم ژەهرە بەکاردەهێنن بۆ چارەسەری گیروگرفتە تەندروستییەکان.  بۆ ماوەیەکی دیاریکراو گنج و چرچ و لۆچی روخسار ناهێڵێت.  ئەم ماددەیە لەلایەن دەزگای خۆراک و دەرمانی ئەمریکاوە پەسەندکراوە بۆ نەهێشتنی چرچ و لۆچی پێست؛ و نەهێشتنی ئارەقی زۆری بنهەنگڵ و لەپی دەست.


بۆتۆکس لە رێگەی دەرزییەوە و  لەلایەن پزیشکی پسپۆرەوە بەکاردەهێنرێت؛ و پێش بەکارهێنانیش گەرەکە پزیشک لەوە دڵنیا بێت کە لەشی نەخۆشەکە ئەم ماددەیە دەپەژرێنێت و پێی هەستەوەر نییە.  هەروەها ئەگەر نەخۆشەکە رۆژانە دەرمانی وەک ئاسپرین،  بروفین، ئەمینۆگلایکۆساید، ڤیتامین ئی، رۆنی ماسی و شەرابی سوور دەخوات پێویستە بیانوەستێنێت.  پێواژۆی ئەم کارە تەنیا ١٥ خولەک دەخایەنێت و لەم ماوەیەدا پزیشک سەرەتا شوێنەکە بە ئاڵکۆڵ\سپرتۆ پاک دەکاتەوە و ئینجا بە هێواشی بۆتۆکسەکە لە رێگەی دەرزییەوە دەزێنێتە ژێر پێست یا ماسوولکەکانی نەخۆشەوە.


شایانی باسە کە کاری بۆتۆکس، پڕکردنەوەی چاڵ و قووڵیەکانی پێست نییە؛ بەڵکوو لە راستیدا ووردە دەمارەکانی ئەو شوێنانە بە جۆرێک سڕ دەکات یا بۆ ماوەیەکی کاتی لاوازیان دەکات و پەکیان دەخات.  بۆ وێنە ئەگەر نەخۆشەکە هەنیە\ناوچاوانی چارەسەر کرابێت، کاتێک دەیەوێت ناوچاوانی گرژ بکات و برۆکانی بەرز دەکاتەوە،  لەبەرئەوەی دەمارەکانی پەکخراون، چەندی هەوڵی گرژکردنی ناوچەوانی بدات ناتوانێت، هەر بۆیە چرچ و لۆچییەکە دروست نابێت؛ و وا دەردەکەوێت کە لۆچەکان پڕکراونەتەوە.


بەشێوەی ئاسایی نیشانەکانی نەمانی چرچییەکە دوای دوو رۆژ دەردەکەوێت؛ و لە ماوەی دوو هەفتەدا بە تەواوی کاری خۆی دەکات.  ئەم پێواژۆیە سێ تا چوار مانگ جارێک گەرەکە دووبارە بکرێتەوە.  شایانی باسە کە ژەهری بۆتولینوم بۆ چارەکردنی نەخۆشینی تریش بەکاردەهێنرێت وەک گرژبوونی ماسوولکەکانی شان و مل، لەدەستدانی کۆنترۆڵی چاوەترووکە، خێلی، مایگرێنی درێژخایەن و لەدەسدانی کۆنترۆڵی میز.




سەرچاوە:


مێدڵاین پڵاس

سکین سایت

دیستۆنیا فاوندەیشن

سەبارەت بە مێژووی کەڕووزانی

 




20.11.21

کوارگەکانی کوێستانەکانی کوردستان



لە کوردەواریدا ناسراوترین و بەناوبانگترین قارچک ئەو قارچکانەن کە وەرزی بەهار و لە کوێستانەکان دەڕوێن.   ئەم کوارگانە هەموویان بە ناوی ئەو رووەکەوە ناسراون کە قارچکەکە لە پاڵیدا روواوە.  دیارە بە گوێرەی ناوچەکان و زار و زمانەکان ناوەکانیش دەگۆڕێن.  هەندێک جار جیاوازییەکان کەمن و هەندێک جاریش ئەوەندە زۆرن  رەنگە لێکدانەوەی هەڵەیان بۆ بکرێت.  بەشێک لە ناوی ئەم کوارگانە بەم جۆرەیە: کەما، کەموون، کەمیر، هەڵز،  هەڵیز، هێلیز، هەلیزان، هەنوان، بۆڕ، لۆ، کەرکۆڵ، کەرکووڵ، کەرکۆر، تاڵیتۆز، چەڤر، چەورە، خوون، خوێڕک، رەس، چاکشوور، چەقەلۆ، رەزیانکا مەزن، رەزیانە کێویلە، سیابۆ، هەبۆسان، چاڤەشیر، جاخ، جاقسوور، چاخشوور، جاشیر و تاد…. لە راستیدا لیزگەی ناوەکان لەمە درێژترە و ئەگەر بە دواداچوونی تایبەتی بۆ بکرێت زانیاریی ووردتر و زیاتر لەم بارەیەوە لە لادێکان و لای خەڵکی کوێستان و بەرزەوارەکان هەیە.  


ئەم رووەکانەی لە سەرەوە ناویان بردرا، هەموویان سەر بە خێزانی ئاپیاسی یا چەترییەکاننبە ووتەیەکی تر هەموویان لە تیرەی کەلووس (کەرەوز) و زورک و شویت و رازیانەنئەم رووەکانە گەڵادەرزیلەیی یا پەنجەیین و هەموویان بۆندارنهەندێکیان خۆراکی مرۆڤن و هەندێکیشیان ئالیک و لەوەڕی ئاژەڵنلەبەرئەوەی ژمارەی ئاژەڵ و مرۆڤ زۆر بووە و هەوای کوێستانەکان گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئەم رووەکانە کەمتر لە پێشوو گەشە دەکەن و تەنانەت هەندێکیان لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە  خراونەتە لیزگەی ئەو رووەکانەی بەرەو نەمان دەچنهەر بەم هۆیەشەوە ئەو قارچکانەی لەپاڵ ئەم رووەکانەیشدا دەڕوێن، وێڕای رووەکەکان بەرەو نەمان دەچن.



ئەو کوارگانەی لە پاڵ ئەم رووەکە چەترییانەدا دەڕوێن، قەدیان زۆر کورتە و قەبارەی جیاوازیسان هەیە؛ زۆر جار قەبارەیان دەگاتە نزیکەی سی سانتیمەتر.  بە هێشوو دەڕوێن؛ و کڵاو و شیپەڕە و قەدیان سپییە؛ و قەدەکەیان دەکەوێتە لایەکی کڵاوەکەوە نەک ناوەڕاستی.  لەگەڵ چونەسەری تەمەنیان سەر کڵاوەکەیان لۆچی لێ پەیدا دەبێت.  هەرچەندە لە رووی بۆهێڵەوە لە یەکتری جیان، بەڵام بەگشتی لەو جۆرە قارچکانەن کە پێیان دەگوترێت چەشناڵۆز یا (species-complex) و ناوی زانستییەکەیان بریتییە لە (Pleurotus eryngii species-complex).  ئەمانە لە کوردستان لە خۆشترین و بەتامترین قارچکەکان هەژمار دەکرێن.   لێ، بەداخەوە هێشتا لە کوردستان توێژینەوەی ووردیان لەسەر نەکراوە؛ و ئامار و هەژمارێکی وورد سەربارەت بە جۆر و چەشنەکانیان و خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانیان لەدەستدا نییە.


Giya y Res, Çiya Gare
بەڵام بەشێوەیەکی گشتی ئەمانە کارگی هاوژینن لەگەڵ رووەکەکانواتە ئەگەر رووەکەکان نەڕوێن کوارگەکانیش ناڕوێنئەم جۆرە قارچکانە لە رێگەی رایەڵکەکانیانەوە پەیوەندیی دەگرن لەگەڵ رەگ و ریشەی رووەکەکان.   خۆراکی پێویست لە رووەکەکان وەردەگرن و لە بەرامبەریش رووەکەکان هەرچی پێویستیان بێت لە قارچکەکانی وەردەگرن و درێژە بە ژیانیان دەدەنلە زانستی کەڕووزانی و ژیانزانیدا بەم جۆرە پەیوەندییە دەگوترێت هاوژینی یا (سیمبایۆتیک).   ئەم خەسڵەتی هاوژینییە دەبێتە هۆی ئەوە کە نەتوانرێت ئەم جۆرە قارچکانە لە شوێنی تر بڕوێندرێن.   واتە ئەگەر گەرەکت بێت کارگی کەما یا هاوچەشنەکانی بڕوێنیت، پێویستە سەرەتا رووەکی کەما بڕوێنیت؛ و پاشان  هاگی کوارگەکە لەسەر رەگی رووەکی کەما هەوێن بدەیت.  ئەمەیش ئاسان نییە؛ چونکە رووەکی کەما و هاوچەشنەکانی، ژینگەی سارد و کوێستانییان دەوێت و رووەکی وەرزین.  لەلایەکی ترەوە تاکە رێگایەک بۆ پێشگیری لە نەمانی ئەم جۆرە کوارگانە، بریتییە لە هەوڵدان بۆ بڵاوکردنەوەی تۆوەکانیان.  گەرەکە بە هەموو شێوەیەک رێگە بگیرێت لە مەڕو ماڵات و رێگەنەدرێت ئەم رووەکانە ریشەکێش بکەن.  لانیکەم دوو ساڵ جارێک رێگە بگیرێت لە چوونی مەڕ و ماڵات بۆ نێو کەماجاڕ و شوێنە هاوشێوەکانی.

 



29.10.21

بەکارهێنانی مێروو و زیندەوەرەکان لە جەنگدا



مێژووی بەکارهێنانی زیندەوەر لە جەنگدا کۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دووەمی زایینی. بەگوێرەی نووسراوەکانی هێرۆدۆت کاتێک کە رۆمەکان دەیانەوێ شانشینێکی بچووکی میاندووروان (میزۆپۆتامیا) لە شاری هاترا لە دەوروبەری مووسڵی ئێستا داگیر بکەن، رووبەڕووی جەنگی زیندەوەران دەبنەوە.
شارەکە بە شوورایەکی بەرز دەورە درابوو. دانیشتوانی شارەکە بۆ پاراستنی خۆیان دەفری گڵینیان دروستکردبوون و پڕیان کردبوون لە دووپشک\دەمارەکۆڵ\کڵاژدم. کاتێک کە سەربازە رۆمەکان لە دیواری شار نزیک بوونەوە لە سەر دیوارەوە بارانی دووپشک بە سەریاندا باری و سەرەنجام تووشی شکست بوون.
هەروەها ئەوروپاییەکانیش زۆر جار لە جەنگەکانیاندا بەتایبەتی بۆ دەسگرتن بەسەر کەشتی و گەمیەکانی دوژمنەکانیان، شانە ژەنگەسوورە و پلوورە هەنگیان بەکارهێناوە. پلوورە هەنگەکانیان هاویشتووەتە نێو گەمیەکەوە و بەمجۆرە سەربازەکانی دوژمن رایانکردووە و گەمیەکەیان جێهێشتووە. ئەوان پلوورە هەنگەکانیان بە هۆی مەنجەنیقەوە هاویشتووە بۆ شوێنی مەبەست. دیارە پێشتر فارسەکانیش بە مەنجەنیق دووپشکیان هاویشتووەتە نێو شار و قەڵای دوژمنەکانیان.
هەروەتر، ئەمیر نەسروڵڵا بەهادورخان ئەمیری سەدەی ١٩ی بوخارا (ئوزبەکستانی ئێستا)، چاڵێکی تاریکی دروستکردبوو بۆ نەیار و دوژمنەکانی کە پڕی کردبوو لە جۆرێک مێرووی گۆشتخۆر. کاتێک دوو سەربازی ئینگلیس دەگرێت بە زیندوویی دەیانخاتە چاڵەکەوە؛ و وەک لە زمانی زیندانوانەکەوە بیسراوە، تەنیا ئێسکەکانیان مابوویەوە.

لە سەدەی بیستەمیشدا ڤیەتنامیەکان سوودی زۆریان لە دووپشک و هەنگی ئاسیایی وەرگرت لە دژی ئەمریکاییەکان. وەک زانراوە هێزە ڤیتنامیەکان بە گشتی لە تونێلگەلی ژێر زەمینی سوودیان وەردەگرت بۆ مانەوە و جەنگ و بەربەرەکانێ. ئەمریکاییەکانیش هێزی تایبەتیان تەرخان کردبوو بۆ دۆزینەوە و وێرانکردنی تونێلەکان. زۆر جار لە تونێلەکاندا هێزە ئەمریکاییەکانیان دەخستە تەڵەوە و لە ناکاو بارانی دووپشکیان بەسەردا دەباری.


 


27.10.21

تاڵداینی دار و چێو

 

پێشەکی پێویستە بگوترێت کە واژەی تاڵدایین  واژەیەکی کۆنە و بە واتای خۆشکردنی پێست دێت کە لەم سەردەمەدا باوی نەماوە.  هەربۆیە بۆ ئەوەی واژەکە لەکارنەکەوێت وەک زۆر واژەی تر پێویستە واتای تازەی بۆ دابنرێت.  لێرەدا بە باشمان زانی ئەم واتا تازەیە بەم ووشەیە ببەخشین و بڵێین: بریتییە لە لێدانی دەرمانی دژە شێ، مێرووکوژ و کەڕووکوژ لە چێو و دار.  ئەم کارە لە سەردەمە کۆنەکانەوە کراوە؛ و یونانیەکان رۆنی زەیتوونیان بەکاردەهێنا بۆ چەورکردنی بەلەم و کەشتییەکانیان تا زیاتر خۆڕاگر بن لەبەرامبەر ئاودا خێرا نەڕزێن.  لە کوردەواریشدا لە کۆنەوە قیڕ، دۆن و رۆن و مۆم بۆ پاراستنی تەختە و چێوی جیاواز بەکارهێنراوە. لە سەردەمی تازەدا؛ و بەتایبەتی لەو وڵاتانە کە تەختە و چێو لەجیاتی خشت و بەرد بۆ خانووسازی بەکاردەهێنرێت، تاڵداینی تەختە کارێکی گرنگ و ئاسایی و پێویستە.  ئەگەر ئەم کارە نەکرێت، خانووەکان تەمەنیان زۆر کورت دەبێت.  بۆ ئەم مەبەستەیش چەند جۆرێک ماددەی جیاواز بەکاردەهێنن.  هەندێکیان زۆر ژەهراوین و کاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و مرۆڤ دەبێت.  شایانی باسە کە تاڵداین بە ماددە کیمیاییەکان جیاوازە لە رەنگکردن، کە تەنیا رووکاری دەرەوەی چێو دادەپۆشێت.  ئەو ماددە پارێزەرانەی لە پێواژۆی تاڵدانی چێودا بەکاردەهێنرێن سێ جۆرن؛ یەکەمیان ئاوزاکانن، دووەم رۆنزاکان و سێهەمیان ئەوانەن کە لە ماددە ئەندامیەکاندا دەتوێنەوە.   بۆ مەبەستی تاڵدانی چێو پێویستە سەرەتا چێوەکە سەداسەد ووشکبکرێتەوە.   رەنگە لە  هاوینی گەرمی کوردستاندا تاڵدانی دار ئاسان بێت؛ چونکە پلەی گەرما زۆر بەرزە و بە پێچەوانەوەیش پلەی شێ زۆر نزمە.  دوای ووشککردنەوەی چێوەکان، بۆ دڵنیابوون لە نەمانی شێ، بە شێپێو(هایگرۆمیتەر) شێی ناخی چێوەکان دەپێورێت، ئەگەر پێویست بکات، گەرەکە لە کوورەی تایبەتدا ووشکبرێنەوە تا بە تەواوی رێژەی شێیان دەگاتە سفر.  ئەو کاتە حەوزی تایبەت کە بۆ ئەم مەبەستە ئامادە دەکرێت، پڕ دەکرێت لە ئەو ماددەیەی مەبەستە بۆ تاڵدان.  چێوەکە یەکسەر دەخرێتە نێو حەوزەکەوە تا بە تەواوی ماددەکە هەڵدەمژێت.  پاشان بۆ جارێکی دی ووشکدەکرێتەوە و ناوی جۆری ئەو ماددانەی لەسەر دەنووسرێت کە بۆ تاڵدان بەکارهێنراون.  ئێستا ئیدی دارەکە ئامادەیە بۆ بەکارهێنان.


سەرچاوە

تریتد وود

تریتد تیمبەر

گرەیتەر وێڵنگتن