نیتگزانی

بابەتێکی گرنگ و سادە سەبارەت بە نیتگ (ڤایرەس)

لەلایەن د. زەمانە حاجیخزری

کوارگە ئێڕانیەکان

لیزگەی ئەو جۆرە کوارگانەی ناوی ئێرانیان لێنراوە:

لە ساڵی ١٩٣٩ بە دوواوە کە ئێرانییەکان دەستیان کرد بە سۆراغ و گەڕان بە شوێن کوارگ و کەڕووەکانیاندا، دەستیانکرد بە ناولێنانیان و تا ئێستا ٤٠ جۆر قارچکیان بە پاشگری ئێرانییەوە ناساندووە.

Iraniella rechingeri Petr. (1949),

Aecidium iranicum Petr. & M.L. Lohman (1974)

Alternaria iranica E.G. Simmons & Y. Ghosta (2007)

Aplosporella iranica Petr. (1949)

Barriopsis iraniana Abdollahzadeh, Zare & A.J.L. Phillips (2009)

Coelomomyces iranii Weiser, Zaim & Saebi (1991)

Coniothyrium iranicum Esfand. (1947)

Cordyceps irangiensis Moureau (1961)

Cyanopatella iranica Petr. (1949), 

Didymella iranica Petr. (1942)

Didymosphaeria iranica Petr. (1965)

Diplodina iranica Esfand. (1951)

Helminthosporium iranicum Esfand. (1951)

Lecidea iranica Szatala (1939)

Melasmia iranica Svrček (1980)

Neosphaeropsis iranica Esfand. (1947)

Ophiocordyceps irangiensis (Moureau) G.H. Sung, J.M. Sung, Hywel-Jones & Spatafora 

Ovularia iranica Petr. (1953)

Peronospora iranica Petr. & Esfand. (1941)

Phaeoacremonium iranianum L. Mostert, Gräfenhan, W. Gams & Crous (2006), [RSD]

Phragmidium iranicum Petr. & Esfand. (1941)

Physcia iranica (Szatala) Szatala (1957)

Phytophthora iranica Ershad (1971)

Placidium iranicum Szatala (1954)

Polysporidiella iranica Petr. (1960)

Ramularia iranica Petr. (1949)

Stagonospora iranica Petr. & Esfand. (1941)

Stemphylium iranicum Esfand. (1950)

Teichospora iranica Petr. (1949)

Tranzschelia iranica M. Abbasi & Gjaerum (1997), [RSD]

Tranzscheliella iranica (Syd.) Vánky (2009)

Uromyces iranensis Vienn.-Bourg. (1956)

Ustilago iranica Syd. (1939)

Valsa iranica Ashkan & Hedjar. (1982)

Volvaria iranica Fallahyan (1973)

Volvariella iranica (Fallahyan) M.Z. Szczepka (2000)

Zignoëlla iranica Petr. (1949)

Zythia iranica Petr. (1942)

Puccinia passerinii var. iranica M. Abbasi, Hedjar. & Gjaerum (1993)

Physcia grisea var. iranica Szatala (1939)

سەرچاوە:

فەنگایران

فەرهەنگۆکی کەڕووزانی

ئەم پەرتووکە لەژێر کارکردندایە و هیوادارین تا ساڵی ٢٠٢٢ بگاتە قۆناغی چاپ.

ئا

ئاسکۆمایکۆتا = لکێکی شانشینی کەڕووەکانە کە لەگەڵ باسیدیۆمایکۆتا بن شانشینی دایکاریا پێکدەهێنن. ئەندامەکانیان ناسراون بە کەڕووە هەگبەدارەکان یا ئاسکۆمایسیتیس. هەگبەدارەکان دۆمبەڵانەکان دەگرێتە خۆ کە هاگەکانیان لە هەگبەکاندا هەڵدەگرن.
ئاڵگای = Algae
ئاگار = Agar
ئامیان = Yeast
ئاولەمە = Embryo

ئاوس = 
ئورگ = Root
ئەتەم، گەرای وەگیانهاتوو = Germ

ئاژوون = برش؛ پرک؛ پرگ؛ کەڕاکه؛ کەڕۆ؛ کەڕوو؛ کەڕەکه؛ کەڕەکیفه؛ کەڕەوه؛ کەڕێ، کڕک 

ئاژار = بەرهەمی زەوی

ئەستێور، ئەستەویر = 

ئەتەمین، هەڵاڵدان، باسرغەدان، چەکەرەدان = Germinate, Germination

ئە

ئەتەم = Germ, Bug بەشێک لە زیندەندامێک کە دەتوانێ گەشەبکات بۆ  یەکێکی نوێ یا بەشێک لە زیندەندامێکی نوێ.   کۆرپەڵە لە تۆوی دانەوێڵەدا. قۆناغێکی بنچینەیی کە لەودا بۆی هەیە شتێک گەشە بکات.
ئەکواکەڵچەر = بەخێوکردنی رووەک و زیندەوەر لە لەژێر ئاودا
ئەکواپۆنیک = بەخێوکردنی سەوزی لەسەر ئاو و ماسی و گیانەوەریش لە ژێر ئاوەکەدا
ئەگاریکاسیا  = ئەمانە خێزانێکی کەڕووی باسیدۆمایسیتن کە جسنی ئەگاریکوسیش دەگرنە خۆ.
ئەگاریکوس = جسنێکی کوارگە پێکهاتووە لە ژەهراوی و خۆراکی و نزیکەی ٣٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو جیهاندا.
ئەگاریکاڵس = تیرەیەکی کوارگە کە پێکهاتووە لە ٣٣ خێزان، ٤١٣جسن و پتر لە ١٣٠٠٠ جۆری وەسفکراو.  ئەگاریکاڵس هەروەها بە کوارگە پەڕدارەکان یا یوگاریکسیش ناسراوە.  ژمارەیەک لە کوارگە ئاگاریکوسەکان کە لە زمانی گشتی دا بە قارچکی گیا یا کوارگی ناومێرگان ناسراون ئەمانەن: ئەگاریکوس بیسپۆروس، ئەگاریکوس بێرناردی، ئەگاریکوس کامپێستریس، ئەگاریکوس بایتۆرکیز.
ئەگاریکۆمایسیتیس = ئەمانە پۆلێکی کەڕووەکانن لە کەرتی باسیدیۆمایکۆتا.

ئو

ئۆ

ئۆمنیڤۆر = Omnivore

ئی

ئیتیۆڵۆجی = هۆکارزانی = اسیب شناسی = Etiology

ئێ

ب

باسرغە =
برش = Mould
بەژن = Stalk
بەرەما = Principles
بەکتیریا = Bacterium
بەکتیریازانی = Bacteriology
باڵا =

باڵابەر = Lift, Elevator

باسیدیۆمایکۆتا = لەگەڵ ئاسکۆمایکۆتا یەکێکە لە دوو کەرتە گەورەکە کە بن شانسینی دایکاریا پێکدەهێنن. باسیدیۆمایکۆتا سێ یەکی قارچکەکان دەگرێتە خۆ کە ژمارەیان دەوروبەری ٣٠،٠٠٠ دانەیە. بۆنموونە کڵاودارەکان، لینجەکان، کاسەییەکان و قۆچ بۆگەن و تاد...
بەڵیان، بەڵیاندن = رازی، رازیکردن

بندین = تەختی چۆم یا دەریا

بن_ = Sub
بیسپۆروس = Bisporus
بیستەرۆک =
بێتان، بێتانە = هێلانەی سمۆرە

پ

پزلیک = پسڵە، تسڵە، تسڵە وەرگانە، گونجەفسPuffball
پسڵە = بڕوانە پزلیک

پەڕین = 
پۆرکین: Germinate

پۆل = class
پۆلاندن =
پۆلێنکردن = Classification
پەردە =
پلورۆتوس = Pleurotus
پلورۆتوس ئۆستریتوس = کارگی سەدەف

پێکوڕە = Pupa

مایندەکشت = Permaculture

ت

تاساندن = Shock
توخمارە، گەرا = Spawn

تۆرەمە = 

هاگ پژێنی = 

تەرز = جۆر، چەشن
تیرە = Order
توێژاڵ = Membrane
ترامێتیس ڤێرسیکەڵەر = Trametis versicoloured
تەوقە = دەسەومووچان، چەپەک، دەسێنە، دەسەوشێ
تسڵە = بڕوانە پزلیک
تسڵە وەرگانە = بڕوانە پزلیک
تێزاندن = Inoculate
تەپاڵە، دەوە دەشتی = 
تەرس، تەرسەقول، قەرسەقول، تەپکەلاس، سەرکل، تەرسل = 

ج

جسن = Genus
جیهان = Domain
جۆر = Species
جلەشین = کەزیکانی = Algae

چ

چاگا = Chaga
چڕێژ = Concentrate
چڕشت = Focus
چەییگ =
چڵەوەزی = Cutting, Grafting

ح

خ

خاما = Ms

خێزەرە = 

خێزان = 

خەنەتیلکە = گلسنگ

خوری جندە = قەوزەی سەر ئاو
خولپاتە = سووڕپاتە، گەرپاتە = Recycle
خرز، خەرز، گەرا = Spawn

خزگە = bed

خشک = هەزارپێ 

خەساندن = 

د

دەزوو، مەچیر، هەچیر = 

دەزوولە =

دری = Tag

دەویان = معاینەی جسم
دیتەرۆک =
دەوە، تەپکە = 

ر

ریشاڵ = Fibre

رێنج = کرمی گیابڕ، caterpillar

رسکان = Grow
رەچەڵەک = Origin

رەگاژۆ = Ruining roots

رەسەن = Original

راژک = Tuber

رۆسولا = Rosulla

ریخ ، شیاکە، سەنێر، لاس، تەپەلاس، سەورۆ = Cow manure

ریزەندام = Micro organism

ز

زایەند = Gender
زایگۆت = Zygote
زچلە = Germ, bug .  زیندەندام، بەتایبەتی زیندەندامێک کە دەبێتە هۆی بیماری.
زیندەندام = Living organism
زڕ = Fake, Artificial
زلکەڕوو = Macrofungi

ژ

ژوور_ = Ultra
ژێروانکە = Nappy

س

سان = Order
سرکە = Vinegar

ش

شانشین = Kingdom
شانە = Gill

ع

غ

ف

فرەپات = Multiple
فەریک =
فیقەرۆش = بۆلیتوس ئیدیوولەس
فسەگور = Lycoperdon sp.)
فسە کووچکان =  Lycoperdon sp.)

ڤ

ڤاکسین = Vaccine

ق

قارچک = بڕوانە کارگ
قەوزە = Lichen فتریک، کەوز، کەڤز
قەف = Ring
قەد، بەژن = Stalk
قۆزاخە = Cocoon
قەلاس = Weed
قۆزاخە = Pupa
قەڵانگ = Hook

ک

کابە، بەلال = corn cob

کابێنە = شۆرباوی بە ماش و گوڵەدان

کارۆک = بڕوانە کارگ
کاژی = Membranes
كالووسە =  Cuscuta ، سۆتەکە، تڕتڕە، جۆرە بژارێکی مشەخۆرە رەگ و گەڵای نییە و لەگەڵ نەمام دەبێتە یەک و خۆراکی خۆی لە ئەو دایبن دەکات.
کمی = ئەگاریکوس بیسپۆروس
کوڤارکا راستان = ئەگاریکوس کۆمپێستریس
کڤارکا پووشی = فۆمەس فۆمەنتاریوس
کڵاو = Cap
کۆرمە، راژک =
کورسین، رەگاژۆکردن = Mycelium/root running
کۆمپۆست = Compost
کوڤ = کەڕوو، ئەفنیک، ئەفۆک، هەفنیک، ژەنگ، کام، کەمچۆک، کەفۆک، کەفنیک، کەفۆکە، کفک، کوف، کوفیک
کوڵکوڵە = فوارە، نافوورە
کەڕوو = Fungi
کەزیکانی = قەوزەی سەر ئاو، جلەشینە = ئاڵگای

کەڤژاڵ =
کاسە = Volva
کۆچەڵە = Volva
کۆردیسێپس = مێڵەگورگانە
کلکەقەل = Turkey tail
کەوری = بڕوانە کواڕ
کەیەک = Washing machine

کواڕ = Store
کولافک = بڕوانە کارگ
کارگ = قارچک، قاچ، قارچ، قاچک، خاچک، هەڵچ، هەڵچی کوارگ، کارک، کوڤارک، کۆڤارک، کڤکارگ، کڤکارک، کومک، کارۆک، گوهک، کاکەڤلک، کاریک، کارکولیلک، کمی، کوارک، کیارەک، کۆکەڤیل، کۆکۆوارک، کوفکار، کوفکارک، کەفارگ، کافیرک، کارۆک
کرمۆکە =
کەمرە، سڕە، کەرمۆنە = 

کەمێڵ = 

کشپڵ، پشکڵ، پشقل، قشپڵ، بشکول = Sheep pellet
کوڵەگە = مەڵوان قارچگ = مۆڵگەی قارچک

کەرورە = لاسک و گەڵا و قەدی وشکبووی گوڵەدان

کارگی دوگمەیی، قۆپچەیی، گژگی، کڵانی

گ

گۆن = Variety
گونجەفس = پزلیک Puffball
گەرا = Spawn

ل

لوو = ناوەڕاست، وسط

م

مالۆسکە = slug
مایکۆپارازیتیزم = Mycoparasitism
مایکۆفاجی = Mycophay, Fungivore
مایکۆرایزا = mycorrhizal
مایکۆهیترۆترۆفی = Myco-heterotrophy
میکرۆب = microbe
ریسوو = mycelium

مریشتە = colonise  
هەنگەشان = morel
مۆڵگە = Colony
مۆڵدان = colonise
مڵە، وڵە، هوڵە، هووڵە برێژنەک، جۆبڕکە = 

ن

نەژاد = Race, Species
نەرد = Trunk

نم = moisture
نمناک = moisturised

و

وانست = study
وانەرۆک =
ووردۆزی = تدقیق

هـ

هاگ = spore
هاماج = بۆشایی ئاسمان The space
هایدرۆپۆنیک =  روواندن و بەخێوکردنی سەوزی لە ئاودا و پێدانی خۆراکی کیمیایی پێیان لەجیات ئەو خۆراک و ماددانەی لە خاک دا هەن.
هووت = Humid
هنگار = O'clock
باخداری = Horticulture
هەوێن = yeast
هەراش =
هەزارپێ ، کشک = 

ی

یەڤا = هەمیشە، بەردوام
یونجە = تڕتڕە، هاریە، کەلوەسمە = Caterpillar

ئەکواپۆنیک

بۆ زانین و تێگەیشتن لە ئەکواپۆنیک وا باشە سەرەتا ئەکواکەڵچەر و هایدرۆپۆنیک بزانیت؛ چونکە ئەکواپۆنیک تێکەڵاوێکە لەم

دووانە. بەڵام بەکورتی بەم جۆرە بۆت باس دەکەم:

١- ئەکواکەڵچەر: بریتییە لە بەخێوکردنی زیندەوەر و رووەکە ئاوییەکانی وەک ماسی، گوێچکەماسی، مالۆسکە، لینجە قەوزە و تاد.. کاتێک کە ئەمانە لە حەوزدا بەخێودەکرێن لەبەرئەوەی ئەو ئاوەی تێیدا دەژین بەردەوام دەسووڕێتەوە و لە حەوزەکەدا دەمێنێتەوە، لە ماوەیەکی دیاریکراودا پیس دەبێت و پێویستیی بە گۆڕین دەبێ؛ یان دەبێ دەرمانگەلێکی تێبکرێت بۆ پاککردنەوەی، بە مەرجێک ئەو دەرمانانەیش کاریگەریی نەرێنییان لەسەر زیندەوەر و رووەکەکان نەبێت. پاکڕارگتنی ئاوەکە یەکێکە لە ئەرکە قورسەکانی ئەکواکەڵچەر و لە هەمان کاتدا تێچوویەکی زیاتریشە کە لە کۆتاییدا لەسەر بەرهەمەکە هەژمار دەکرێت.

٢- هایدرۆ پۆنیک: بریتییە لەو رووەکە ئاساییانەی کە لە بری خاک لە ئاودا دەڕوێندرێن، واتە بەبێ بەکارهێنانی خاک و گڵ. بۆ نموونە خەیار، تەماتە، کاهوو، کەرەوز، سڵق و تاد.. بە وتەیەکی تر، حەوزی تایبەت ئامادە دەکرێن و تۆوی رووەکەکان یان هەندێ جار شەتڵ و نەمامەکان لە تەپەدۆردا لەسەر رووی ئاوەکە دەڕوێندرێن. لەبەرئەوەی رووەکەکان رەگ و ریشەیان لە خاکدا نییە، بۆ ماوەیەک دەژین بەڵام دوواتر خۆراکی پێویستیان پێناگات، هەربۆیە بۆ گەشەکردنیان ماددەی خۆراکیی دەسکردیان پێدەدرێت؛ لەڕێگەی تێکەڵاوکردن لەگەڵ ئاوەکە. لەکاتێکدا کە پێدانی ئەو خۆراکە تێچوویەکی زیادەیە، زۆر جار کەمی و زۆریی ماددە خۆراکییەکانیش دەبێتە گرفت بۆ رووەکەکان و کاریگەریی نەرێنیی دەبێت.

٣- ئەکواپۆنیک: وەک گوتمان تێکەڵاوێکە لەم دووانەی سەرەوە. لە ئەکواپۆنیک دا زیندەوەر و رووەک و قەوزە ئاوییەکان لە ژێر ئاوەکەدا بەخێودەکرێن و خۆراکی رووەکەکانی تر دابین دەکەن. رووەکەکانیش کە لە هایدرۆپۆنیکدا ریشەیان لە ئاودایە و لە جیاتی خاک، خۆراکی دەسکرد لە رێگەی ئاوەکەوە وەردەگرن، ئاوەکە بۆ زیندەوەرە ئاوییەکان پاک دەکەنەوە و پێیویست ناکات ئاوەکە بگۆڕدرێت، یان دەرمانی پاککردنەوەی بۆ بەکاربهێنرێت. کەواتە ئەکواپۆنیک لە یەک کاتدا دوو جۆر بەرهەمی هەیە و لە هەمان کاتیشدا تێچوویەکی زیادە لە کۆڵ جووتیار دەکاتەوە و بەرهەمەکەیشی ئۆرگانیکترە.

ئەم وێنەیە حەوزێکی بچووکی ئەکواپۆنیک وەک نموونە نیشاندەدات کە لەسەر و لە ژێر ئاوەکە رووەک و زیندەوەر بەخێودەکرێت.

پێرماکەڵچەر یا مایندەکشتی

مایندەکشتی بریتییە لە کۆمەڵێک نەخشە و بنەمای چاندن و کشتوکاڵ و باخداری کە تیایدا بایەخێکی زۆر بە ژینگە و سروشت و بەرەماکانی خۆڕسکی دەدرێت. چوارچێوەی کاری مایندەکشتی زۆر فراوان نییە بەڵام زۆر گرنگە چونکە لە بڕی تێچوو کەم دەکاتەوە و لە هەمان کاتیشدا لە رووبەرێکی کەمدا بەرهەمێکی زۆرتر و هەمەجۆر بەدەست دەهێنێت. 

لە سیستەمی مایندەکشتی دا رووەکەکان بەگوێرەی هەڵکەوتەی رووبەرەکە و ئاو و هەوا و وەرزەکان و ئاراستەکان و بەرزی و نزمی رێکدەخرێن. هەروەها رووەکەکان بەشێوەی تێکەڵاو دەڕوێندرێن بەو جۆرەی کە خۆیان لە سروشتدا هەن. بۆ وێنە لە پاڵ گوڵەبەڕۆژەدا دەکرێ خیار بچێنرێت. هەرکە خیارەکە بڕکەی درێژ بوو ئاراستەی سەر لاسکی گوڵەبەڕۆژەکە دەکرێت و خۆی لە ئەو دەئاڵێنێت، بەمجۆرە جێگایەکی کەمتر داگیردەکات. هەروەها لەپاڵ گەنمەشامیدا کۆمەڵێک باقلە و فاسۆلیا دەچێنرێت کە خۆیان لە گەنمەشامیەکە دەئاڵێنن و لە هەمان کاتدا لەگەڵ یەکتریش دەگونجێن.

لەلایەکی ترەوە شوێنی نسار و سێبەر بۆ ئەو رووەکانە تەرخان دەکرێ کە پێویستیی زۆریان بە خۆرەتاو نییە و شوێنی بەربەڕۆچکەیش بۆ دەدرێ بەو رووەکانە کە حەزیان زۆر لە تیشکی خۆرە. هەندێ کەس تەنانەت شوێنی روواندنی کوارگیش لەم جۆرە باخانەدا دەگونجێنێت.

مایندەکشتی تەنیا گرنگی بە خۆراک نادات بەڵکوو دەکرێ گوڵ و رووەکە جۆراوجۆرەکانی رازاندنەوەیش بەم رێبازە بڕوێندرێن و رێکبخرێن. ئەو شوێنەی بۆ مایندەکشتی تەرخان دەکرێ مەرج نییە رێک و راست و گۆڕ بێت، دەکرێ شیوێک بێت یا بەرزی و نزمی و ناڕێکی بێت؛ بەڵام ئەوە ئەرکی جووتیارەکەیە کە بەگوێرەی زەوییەکە نەخشە دابڕێژێت و رووەکەکان ریزبکات و رێکبخات.