ترخێنە، تەرخینە، تەرخنە، دۆیین، دۆینە، کەشگینە، شەلەمێن، شەلەم شۆروا، تەڕەساس. بە زمانی ئینگلیسی (Tarhana) کە لە تورکییەوە وەریانگرتووە. خۆراکێکی نەریتیی کۆنە. لە گەنمەکوتاو یا بڕوێش و ماست یا شیر و کۆمەڵێک سەوزی پێکدێت. لە نێو گەلانی باشووری رۆژهەڵاتی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناویندا دەبینرێت. بەگوێرەی هەرێم و ناوچە و فەرهەنگە جیاوازەکان پێکهاتەکانیشی دەگۆڕێت. ترخێنە جگە لە کوردستان لە ئەرمەنستان، یۆنان، قیبروس، تورکیا، میسر و ئەڵبانی هەیە.
ئەوروپاییەکان لەسەر ئەو باوەڕەن کە ووشەی ترخێنە لە واژەی تراکتۆنی یونانی وەرگیراوە کە واتای خەستکەرەوە یا چڕکەرەوە دەبەخشێت. هەر ئەوروپاییەکان پێیانوایە لە واژەی(تەرخوانە)ی فارسییەوە وەرگیراوە. وەک ئاشکرایە واتاکەی بە کوردی رۆشنترە کە دەبێتە (خوانەی تەڕ)؛ و لایان وایە لەبەر ئەوەی سەرکە ترخێنە ووشکەوەبووەکان پێش ئەوەی بکرێنە چێشت لە ئاودا دەخووسێنرێن، بۆیە ئەم ناوەی بۆ دانراوە.
کۆنترین سەرچاوەی فارسی فەرهەنگی زەمەخشەرییە کە بە (تەرخوانە یا تەرخانە) ناوی بردووە و دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١١ی زایینی. هەروەها لە ئینسایکڵۆپێدیای جەهانگیریدا کە لەسەدە ی١٣ هەمدا بە زمانی فارسی بۆ ئیمپراتۆری موگاڵی هیندوستان نووسراوە وەک (تەرخینە) ناوی هاتووە. دوکتۆر بەهرۆز جاف پێیوایە واژەی ترخێنە هاوڕیشەیە لەگەڵ (ترخە)ی سانسکریت کە واتای ووشک یا بێئاو دەبەخشێت. لە چوارچێوەی ئێراندا ترخێنە کە لە لوڕیدا دەڵێن کەشگینە لە ئەراک و هەمەدانەوە تا ورمێ، ئەردەڵان، کرماشان، ئیلام، بەختیاری، خۆڕماوا، دیزفوول و بەگشتی ئەو ناوچانەی لوڕ و کوردی لێ نیشتەجێیە، دەخورێت و ناسراوە.
خاڵی سەرنجڕاکێش ئەمەیە کە لە میسر پێیدەڵێن کوشوک یا کەشەک و لە ئێراق دەڵێن کشگ؛ کە ئەمەیش ئەوەمان بۆ رووندەکاتەوە کە زۆرێک لەو ووشە عەرەبیانەی گوایە لە فارسییەوە وەرگیراون، لە راستیدا لە رێگای لوڕییەوە چوونەتە نێو زمانی عەرەبییەوە. ئاخر بەدرێژایی مەرزەکانی نێوان ئێران و ئێراق جگە لە کورد و لوڕ هیچ زمان و نەتەوە و نەژادێکی تر نیشتەجێ نەبووە.
لە کوردەواریدا شێوازی پێژانی چێشتی ترخێنە لە هەموو ناوچەکان چونیەک نییە. بەڵام بە گشتی گەنم یا گەنمەگوتاو یا بڕوێش لە ماست دا دەخووسێنرێت تا دەترشێت و پاشان دەکرێتە سەرک سەرک و لەبەر خۆرەتاو ووشکدەکرێتەوە. لە هەندێک ناوچە سەوزیی جیاوازیشی لەگەڵ تێکەڵ دەکرێت. بەتایبەتی گەڵای شێلم یەکێکە لە سەوزییە گرنگەکان بۆ ترخێنە. لە وەرزی سەرمادا هەرکە ئارەزووی دروسکردنی ترخێنەیان بوو، سەرکە ترخێنەکان لە ئاودا دەخووسێنرێن. دانەوێڵەی وەک نیسک و نۆک و هەروەها ووشکەباری وەک گوێز، مێوژ و قەیسی دەکوڵێندرێن. لە هەندێک ناوچە سڵقی سوور یا چەوەندەری سوور و شێلمیش دەجنرێت و دەکوڵێندرێت پاشان هەموویان لەگەڵ سەرکە ترخێنە خووساوەکە تێکەڵدەکرێن. پیوازداخی بۆ دروسدەکرێت و بەسەریدا دەکرێت و دەکوڵێندرێت تا کەمێک خەست دەبێتەوە. ئەوسا ئیتر کاتی خواردنی دێت. لەم سەردەمەدا ئاوەتەماتەیشیان بۆ زیاد کردووە و زۆر کەس گۆشتیش دەکاتە نێوییەوە.
هەرچەندە تا ئێستا هیچ زانیارییەکی وورد سەبارەت بە پێکهاتە ژیانزانییەکەی ئەو ماست و گەنم و سەوزییە ترشاوەی ترخێنە نییە، بەڵام گومان لەوەدا نییە کۆمەڵێکی زۆر بەکتریای سوودبەخشی تێدایە؛ و ژمارەیەکی زۆر دژەتەنی تێدایە کە لە کۆنەوە خەڵکی سوودی تەندروستیی باشیان لێوەرگرتووە.
بابەتی پەیوەندیدار
No comments:
Post a Comment