گرنگی و بایەخی کەڕوو

کەڕوو لەو زیندەوارانەیە کە لە سەرەتای ئافران و پەیدابوونەوە بناخەی ژیانیان لەسەر گردەزەوی داڕشتووە.

کەڕووەکان نە ئاژەڵن و نە گیا؛ بەڵام زیندەوەرن. هەندێک لە خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانیان لە رووەک نزیکە و هەندێکیش لە ئاژەڵ. کەڕووەکان وەک ئاژەڵەکان لەکاتی هەناسە هەڵکێشاندا ئۆکسجین هەڵدەمژن و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێدەدەنە دەرەوە. هەندێکیان نێرەوەز و مێیەوەزیان هەیە و بەمشێوەیە زاوزێ دەکەن. بەڵام هەندێکیان بەشێوەی ناتوخمەزا زیاد دەبن واتە نێر و مێیان نییە. زۆر جۆر و چەشنی جیاوازی کەڕوو هەن کە دەتوانن خۆراکی خۆیان لە ژەهر دابین بکەن. جاران دەگوترا کە گەردیلەی باغە(پلاستیک) و دڵق (نایلۆن) و جیر (لاستیک) هەزار ساڵ دەخایەنێت تا لەژێر خاکدا شیدەبێتەوە و دەبێتە خاک؛ بەڵام لە چەند ساڵی رابردوودا لە چەند وڵاتی جیاواز کەڕووی وا دۆزرایەوە کە توانای هەیە لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا ئەم ماددە دژە ژینگە و ئالوودەکەرانە دابڕزێنێت و لەناویان ببات.

چەند جارێک کە گەمیە نەوتبەرەکانی وڵاتان لە دەریا و ئۆقیانووسەکاندا کون بوون و ئاوی دەریایان ئالوودە کردووە و بوونەتە مەترسی بۆ سەر ژیانی زیندەوەرانی دەریایی، کەڕوو فریا کەوتووە و ژینگەی ئۆقیانووسەکان و ژیانی زیندەوەرانی لە مەرگ و لەناوچوون خوتار کردووە. هەروەک ئاشکرایە جیا لەوە کە باشترین خۆراکی مرۆڤە، لە هەمان کاتدا زۆرێک لە کەڕووەکان وەک دەرمان و تەواویەر (سەپڵەمێنت) بۆ جۆرەها نەخۆشی بەکاردەهێنرێن و تا ئێستا زیندەکوژ (ئەنتیبایۆتیک) ێک دروستنەکراوە باشتر و کاریگەرتر بێت لە کەڕوو.

تازەترین بابەتەکان سەبارەت بە کەڕوو باس لەمە دەکەن کە کەڕووەکان دەتوانن خۆراکی خۆیان لە تیشکدانەوە ناووکی و گەردوونییەکانیش دابین بکەن. واتە دەکرێ لە دەرەوەی کەسکەماڵ(گرینهاوس)ی زەوی، واتە لەسەر هەسارەکانی تریش بژیێن و گەشەبکەن و زاوزێ بکەن و زیاد ببن. 

کەڕووی چێرنۆبیل دەتوانێت ئەستێرەوانان لە تیشکدانەوە گەردوونییەکان بپارێزێت

لە تازەترین وانستەدا تاقیکراوەتەوە کە وا تا چ ئاستێک چەشنەکانی کەڕووی کڵاودۆسپۆریەم سفایرۆسپێرمم تیشکە گەردوونییەکانی ئاستەنگ کردووە لەسەر وێستگەی نێونەتەوەیی کەیهانی.

تیشکدانەوەی گەردوونی گەورەترین مەترسیە بۆ سەر ژیان و سڵامەتیی ئەستێرەوانان لە ماوەی ئەرکە درێژماوەکانیاندا؛ هەربۆیە لەمێژە هەوڵ دەدرێت چارەیەک بۆ ئەم گرفتە بدۆزرێتەوە.

کەڕووی کڵاودۆسپۆریەم سفایرۆسپێرمم بەوە ناسراوە کە کاتێک تیشکدانەوەیەکی باڵای بەردەکەوێت گەشە دەکات و ئەم پێواژۆیەیش پێیدەگوترێت تیشکەپێکهاتن (رەیدیۆسێنتێسیس).  ئەم چەشنە کەڕووە تیشکەکان هەڵدەمژێت و دەیانگۆڕێت بۆ ماددەی کیمیایی و دەیانخوات.  

ئەنجامی ئەمەیش دەبێتە گەشەکردن و گەورەبوونی کەڕووەکە.  بۆ وێنە تیشکی گاما بە ئاسانی لەلایەن ئەم کەڕووەوە دەگۆڕدرێت  بۆ خۆراک.  

شایانی باسە کە لە رووەکەکاندا کردارێک هەیە کە ناسراوە بە کرداری رۆشنەپێکهاتن (فۆتۆسێنتێسیس)کە رووەک تیشکی رووناکیی خۆر وەردەگرێت و دەیگۆڕێت بۆ خۆراک.  بەڵام ئەوەی ئەم چەشنە کەڕووە دەیکات کرداری تیشکەپێکهاتنە واتە تیشکە گەردوونییەکان دەگۆڕێت بۆ خۆراک و ووزە.

لە کۆتاییدا دەرەنجامی وانستەکە پێشنیار دەکات کە چینێکی تەنک لەم چەشنە کەڕووە دەتوانێت وەک مەرتاڵێک کاریگەر بێت لە رووبەڕووبوونەوەی تیشکدانەوە گەردوونییەکاندا بۆ ئەستێرەوانەکان.

سەرچاوە:

فیزیکس 

نیو ساینتیست

فۆکس نیوز

بزانە دۆمەڵان چیە و بۆچی باشە؟

ناوی زانستی : Terefezia 

ئاری عومەر

دۆمەڵان له‌جیهانی زینده‌وه‌ردا به‌ كه‌ڕوو داده‌نرێت ، له‌ ناوچه‌ بیابان و ده‌شت و بانه‌ لماویه‌كان زۆره‌ ، زیاتر له‌ ٣٠ جۆری هه‌یه‌ ، له‌ ژێر زه‌وی گه‌شه‌ده‌كات وه‌كوو په‌تاته‌ گرۆییه‌ ، هه‌یانه‌ رووكاری لووسه‌ هه‌شه‌ گڕنی گڕنیه‌ ، ره‌نگی له‌ نێوان بۆر و قاوه‌یی دایه‌ جار هه‌یه‌ قاوه‌ییه‌كه‌ی تۆخه‌ ، ب
رووسكه‌ی پایزی زۆر گرنگه‌ بۆ دۆمەڵان ، له‌دوای باران بارینی به‌هار په‌یدا ده‌بیت ، له‌ شوێنی خۆی زه‌ویه‌كه‌ شه‌ق ده‌كات له‌ قولی ٥-١٥ سم ده‌توانیت بیدۆزیته‌وه‌ ، له‌ بیابان زیاتر له‌ ده‌وری رووه‌كێك سەوز ده‌بێت عه‌ره‌ب پێی ده‌لێن الرقروق وابزانم لای ئێمه‌ پێی ده‌لێن قاپه‌شینكه‌ ، له‌ده‌وری هه‌ر رووه‌كێك له‌نێوان ١٠-٢٠ دانە ده‌روێن ، كه‌لاوانه‌یه‌ قه‌باره‌یان له‌ نێوان ده‌نكه‌ زه‌یتونه‌ك هه‌تا پرته‌قالێكی لێ‌ بیت ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بۆنی دۆمەڵان خۆشه‌ بۆیه‌ مێروو و به‌تایبه‌تی باله‌فره‌كان به‌ده‌وری دا ده‌فرن ، مانای وایه‌ نیشانه‌ی بوونی دۆمەڵانە ،

دۆمەڵان به‌سرووشتی سەوز ده‌بێت ، زۆر به‌سووده‌ بۆ مرۆڤ له‌به‌رئه‌وه‌ی ٪٩ پێكهاته‌كه‌ی پرۆتینه‌ و ٪١٣ كاربۆهیدراته‌و ٪١ چه‌وریه‌ و ئه‌وانی تری كالسیۆم و پۆتاسیۆم و فسفۆرو سۆدیۆمه‌ و له‌گه‌ل بوونی ڤیتامینی ب١+٢ تێدایه‌ بۆیه‌ خەلك خاوێنی ده‌كه‌نه‌وه‌و له‌ ناو رۆن ده‌یكۆلێنن ، یاخود وه‌ك و گۆشت له‌سه‌ر برنج داده‌نرێت یان سوورده‌كرێته‌وه‌ له‌ ناو رۆن ، بۆ زۆر نه‌خۆشی به‌كاردێت به‌تایبه‌تی ئاوه‌كه‌ی له‌ ناو چاو ده‌كرێت بۆ تراخۆما ، هه‌روه‌ها له‌گه‌ل خواردنی دۆمەڵان باش نیه‌ ئاوی سارد بخۆی چونكه‌ زیان به‌ گه‌ده‌ ده‌گه‌یه‌نێت ، ده‌شلێن ئه‌گه‌ر كه‌سێك دۆمەڵانی خواردبیت و له‌و كاته‌ مار یان دووپشك پێی وه‌بدات له‌وانه‌یه‌ بمرێ

https://www.facebook.com/Arikurdsat/

Ari Omar

تێبینی:  ناوەرۆکی ئەم بابەتە لەلایەن مایکۆڵۆجیا کوردستانیکاوە پشتڕاست نەکراوەتەوە

نیتگزانی

بابەتێکی گرنگ و سادە سەبارەت بە نیتگ (ڤایرەس)

لەلایەن د. زەمانە حاجیخزری

کوارگە ئێڕانیەکان

لیزگەی ئەو جۆرە کوارگانەی ناوی ئێرانیان لێنراوە:

لە ساڵی ١٩٣٩ بە دوواوە کە ئێرانییەکان دەستیان کرد بە سۆراغ و گەڕان بە شوێن کوارگ و کەڕووەکانیاندا، دەستیانکرد بە ناولێنانیان و تا ئێستا ٤٠ جۆر قارچکیان بە پاشگری ئێرانییەوە ناساندووە.

Iraniella rechingeri Petr. (1949),

Aecidium iranicum Petr. & M.L. Lohman (1974)

Alternaria iranica E.G. Simmons & Y. Ghosta (2007)

Aplosporella iranica Petr. (1949)

Barriopsis iraniana Abdollahzadeh, Zare & A.J.L. Phillips (2009)

Coelomomyces iranii Weiser, Zaim & Saebi (1991)

Coniothyrium iranicum Esfand. (1947)

Cordyceps irangiensis Moureau (1961)

Cyanopatella iranica Petr. (1949), 

Didymella iranica Petr. (1942)

Didymosphaeria iranica Petr. (1965)

Diplodina iranica Esfand. (1951)

Helminthosporium iranicum Esfand. (1951)

Lecidea iranica Szatala (1939)

Melasmia iranica Svrček (1980)

Neosphaeropsis iranica Esfand. (1947)

Ophiocordyceps irangiensis (Moureau) G.H. Sung, J.M. Sung, Hywel-Jones & Spatafora 

Ovularia iranica Petr. (1953)

Peronospora iranica Petr. & Esfand. (1941)

Phaeoacremonium iranianum L. Mostert, Gräfenhan, W. Gams & Crous (2006), [RSD]

Phragmidium iranicum Petr. & Esfand. (1941)

Physcia iranica (Szatala) Szatala (1957)

Phytophthora iranica Ershad (1971)

Placidium iranicum Szatala (1954)

Polysporidiella iranica Petr. (1960)

Ramularia iranica Petr. (1949)

Stagonospora iranica Petr. & Esfand. (1941)

Stemphylium iranicum Esfand. (1950)

Teichospora iranica Petr. (1949)

Tranzschelia iranica M. Abbasi & Gjaerum (1997), [RSD]

Tranzscheliella iranica (Syd.) Vánky (2009)

Uromyces iranensis Vienn.-Bourg. (1956)

Ustilago iranica Syd. (1939)

Valsa iranica Ashkan & Hedjar. (1982)

Volvaria iranica Fallahyan (1973)

Volvariella iranica (Fallahyan) M.Z. Szczepka (2000)

Zignoëlla iranica Petr. (1949)

Zythia iranica Petr. (1942)

Puccinia passerinii var. iranica M. Abbasi, Hedjar. & Gjaerum (1993)

Physcia grisea var. iranica Szatala (1939)

سەرچاوە:

فەنگایران