کەڕووەکانی جسنی کۆڵێتۆرترایکوم

یەکێکە لە جسنەکانی کەڕوو کە هاوژینن لەگەڵ رووەک و لە ناخیاندا دەژیێن.  زۆرێک لە چەشنەکانی ئەم جسنە بیماریزای رووەکین بەڵام هەندێکیان پەیوەندییان لەگەڵ رووەکی خانەخوێ بەرژەوەندیی دوولایەنەیە.  تازەترین زانیارییەکان باس لەوە دەکەن کە ژمارەی چەشنەکانی ئەم جسنە ٢٤٨ چەشنە؛ و لەمانە ١٤ دانەیان چەشناڵۆزن.  

زۆرێک لەم کەڕووانە دەبنە هۆی نەخۆشیگەلی ترسناک بۆ شووتی، کاڵەک، خەیار، کوولەکە، کوولەکەی دۆڵمە و بیبەر.  نەخۆشییەک کە ناسراوە بە ئەنتراکنۆز.  بەتایبەتی ئەو کاتە کە هەوا بارانی و شێدار و گەرمە، ئەم کەڕووە گەشەدەکات و دەستەویەخەی ئەم رووەکانە دەبێت.  تەنانەت تووشی زۆر جۆر درەختیش دەبێت.

نیشانەکانی ئەنتراکنۆز بریتییە لە دروستبوونی پەڵەی ناڕێکی قاوەیی لەسەر گەڵا ساواکان.  گەڵا تووشبووەکان لۆچ و لوول دەبن و شێوەیان دەشێوێت.  لە وەرزی بەهاردا گەڵاکان دەوەرن؛ و هەروەها رەنگە پەڵەی قاوەیی لەسەر گەڵا پێگەیشتووەکان دروست بکەن بەڵام شێوەیان نەشێووێنن.  لە ڕێگەی خاک و تۆو لە رووەکێکەوە بۆ یەکی تر دەگوازرێتەوە؛ و بۆ چارەسەر یا پێشگیری پێویستە ئەو لک و گەڵایانەی تووش دەبن لێبکرێنەوە و لەناوببردرێن.  هەروەها بۆ بنبڕکردن نەخۆشییەکە لەو زەوییەدا کە ئەم نەخۆشییە هەیە پێویستە ماوەی دوو تا سێ ساڵ ئەم بەرهەمانە لە زەوییەکەدا نەڕوێندرێن.  هەروەها بەکارهێنانی دژەکەڕووی مس زۆر کاریگەرە لەسەر نەهێشتنی. 

باسێکی مێژوویی سەبارەت بە ئەمانیتا موسکاریا لە ئەفغانستان

 

 ساڵی ١٩٧٩ موختار و گرکن بە دۆڵی پەنجشیری ئەفغانستاندا دەگەڕان. ئەو دۆڵەی کە دەکەوێتە هەرێمەکانی هیندوکوش لە باکووری کابوڵ و رۆژهەڵاتی ئەفغانستان.  ئەوان دەزگای تۆمارکردنی دەنگیان پێبوو.  دەنگی ئەو کەسانەیان تۆمار دەکرد کە مەبەستیان بوو زانیارییە زارەکیەکانیان لێوەربگرن.

سەبارەت بە کارگی فڵای ئەگاریک یاخود ئەمانیتا موسکاریا پرسیاریان لە چەند پیاوێکی بەتەمەن کرد و دەنگەکانیان تۆمار کرد.  ئەو پیاوانە باسی ئەوە دەکەن کە لە کۆنەوە ئەم چەشنە قارچکە لە ناوچەی ئەوان هەبووە و  خواردوویانە.

شایانی بیرهێنانەوەیە کە لە چەند مانگی رابردوودا راگەیەندرا کە ئەم چەشنە کوارگە ژەراوی نییە و بۆخواردن دەشێت.  پێشتر نزیکەی ٢٠٠ ساڵ بوو وەک کوشندەترین کارگ باسی لێوەدەکرا.

پیاوە ئەفغانەکان لە تۆمارە دەنگییەکەدا دەڵێن ئەم کوارگە لە کۆتایی وەرزی بەهاردا و لە ساڵی پڕ باراندا دەڕوێت؛ و ئەوان بە زمانی خۆیان کە فارسیی دەرییە پێیدەڵێن نانی سۆغتە کە واتایە نانی قەلەڕەش دەبەخشێت.   هەروەها دەڵێن دووای چنینەوە قارچکەکە لەبەر خۆرەتاو ووشک دەکەنەوە و هەڵیدەگرن بۆ زستان.  

لە وەرزی سەرمادا هەم بە ساغی و هەم بە هاڕدراوی لە ئاوی کوڵاودا دەخووسێندرێت؛ یا باشتر بڵێین دێم دەکرێت و دەخورێتەوە.  دیارە لە هەرێمەکانی سیبریایش ئەم چەشنە قارچکە دووای ووشککردنەوە هەڵگرتنی لە خوێواوکدا بۆ خواردن بەکاردەهێنرێت.

فەرید ئەحمەد کە پیاوێکی دەوروبەری ٦٠ ساڵانە لە تۆمارە دەنگییەکەدا دەڵێت دووای خوردنەوەی چای کوارگەکە هەستم بە داهێزان و خەواڵوویی کرد.   پاشان گوێم لە دەنگە دەنگی خێڵکی دەبوو هەرچەندە بە تەنیا بووم کەس لەلام نەبوو.  بە دەنگەکان و بە خۆم پێدەکەینم..

مستەفا کە تەمەنی نزیکەی ٦٠ ساڵانە دەڵێت سەرەتا زۆر حەزم لە خەو بوو، پاشان هاتمەوە سەر خۆ.  ووشەکانم لە بیرچووبوونەوە.  وەختێک هەستم دەکرد بوومەتە درەخت.  

 ئەحمەد کارگەر تەمەن ٦٥ ساڵان دەڵێت من ساڵانێکی زۆر خواردوومەتەوە.  بەڵام تەنیا جارێک زۆر پێی تێکچووم.  پەرێشان بووم، دەترسام.  بە نێو دارانا رامدەکرد.  نەمدەزانی من کەم و لە کوێم..

مالانگ عەزیز تەمەنی ٦٠ بۆ ٧٠ ساڵانە.  دەڵێت ئێمە قەلەڕەشەمان زۆر نییە بەڵام پەیدای دەکەین.  دەیهاڕین و بە تۆزە بۆرەکەی چایەکی لێدروستدەکەین؛ و زستان کە رێگای دەرچوون لە ماڵمان لێدەبەسترێت دەیخۆینەوە.

قارچکەکانی جسنی ئەگرۆسایب

جسنی ئەگرۆسایب سەر بە خێزانی سترۆفاریاسییە کە پێشتر لە خێزانی بۆلیتایاسیی شوێنیان پێدرابوو.  لە سەرتاسەری جیهان دەبینرێن و نزیکەی ١٠٠ چەشنن.   ئەگرۆسایبەکان زۆربەیان خۆراکین؛ بەڵام زۆر جار لەگەڵ هەندێک چەشنی ئەمانیتا و ئەگاریکوسی ژەهراوی دەگۆڕێن و ناناسرێنەوە.  ئەمانە لە کوردستانیش هەن؛ بەتایبەتی چەشنێکیان کە سەر کڵاوە سپییەکەی رەنگی دەگۆڕێت بۆ رەنگی ژەنگی و لە دوورەوە لە سەموونی برژتە دەچێت.  قارچکێکی خۆراکی و بەچێژە.  

ئەم چەشنە کوارگانە گەندەژین و لەسەر یا لە پاڵ موورەدار، و تەڕاش و ووردە دار و دەوەن و چیلکەی رزیودا بە تاک یا بە کۆمەڵ دەڕوێن.  بۆیان هەیە هەم بەهار و هەم پاییز بڕوێن.  بەگوێرەی چەشنەکەیان، کڵاوەکەیان لە سێ سانتیمەترەوە تا ١٥ سانتیمەتر گەورە دەبێت.  شیپەرەیان هەیە؛ و شیپەرەکەیان کە سپییە و لە تەمەنی پیریدا دەگۆڕێت بۆ قاوەیی، بە قەدەکەیانەوە نووساوە.  رەنگی هاگەکانیان قاوەیی، ژەنگیی تۆخ و قاوەیی تاریکە.  هەندێکیان ئەڵقە و قەفیان هەیە بەدەوری قەدەکەیانەوە و هەندێکیان نیانە.  

قارچکەکانی جسنی لاکتاریوس

 

یەکێکە لە جسنەکانی قارچکی ئیکتۆمایکۆرایزاڵ واتە ئەو قارچکانەی کە بێ ئەوەی دزە بکەنە ناو رەگی رووەکەکانەوە لەگەڵیان هاوژینن.  زۆربەیان لەگەڵ  درەختە گەڵاپانەکان و سنەوبەرەکان هاوژینن؛ و هەندێکیشیان لەگەڵ چەند چەشنە رووەکێکی تر.  ژمارەی چەشنەکانی ئەم جسنە ٥٨٣ چەشنە کە لەم ژمارە زۆرە تەنیا چەند چەشنێکیان خۆراکین.  هەرچەندە چەشنی ژەهراوییان هەیە، بەڵام هیچکامیان کوشندە نین.  لاکتاریوس دیڵێشیەس ناسراوترینیانە کە دەخورێت.  هەروەها لە رووسیا، تانزانیا، چین و فینلاند ژمارەیەک چەشنیان دەخورێن.  

 ژمارەیەکی زۆر لەم جسنە جیاکرانەوە و لەسەر بنەمای تاقیکردنەوەی بۆماوەیی خرانە سەر جسنی لاکتیفلووس.  چەشنەکانی ئەم جسنە ناسراون بە کڵاوشیرەکان چونکە کاتێک کڵاوەکەیان لەت دەبێت، شیرەیەکی سپی یا زەردوەش دەردەدەن.  هەروەک جسنی روسووڵا زۆر ناسک و کرتۆکن؛ واتە بە کەمترین گوشار لەت دەبن و دەشکێن.   شوێنی رووانیان بە زۆری نیوەگۆی باکووری زەوییە.   باشترین نیشانە بۆ ناسینی چەشنەکانی ئەم جسنە بریتییە لە ناسکی و کرتۆکی و شیرەکەیان.  گۆشتنن، شیپەڕەیان هەیە و قەبارەیان تا ئاستێکی باش گەورە دەبێت.  هەندێک چەشنیان چاڵێک لەسەر کڵاوەکەیان هەیە.  رەنگی هاگەکانیان لە سپییەوە هەیە تا ژەنگی و تەنانەت ئاڵی کراوە.

کوارگەکانی جسنی روسووڵا یا کەڕووەسوورەکان

 

کارگی روسووڵا، دۆکان ٢٠٢٠

کەڕووە سوورەکان.  ووشەی روسووڵا ووشەیەکی لاتینە و واتای سوور دەبەخشێت.  سەرەتا کە ئەم ناوەیان لێنرا زۆربەیان لەو قارچکانە بوون کە رەنگیان سوور بوو، هەرچەندە ئێستا زۆر لەو قارچکانەی لەم جسنەن رەنگیان جیاوازە.  نزیکەی ٧٥٠ چەشنە کارگی ئیکتۆمایکۆرایزاڵ لەسەر ئاستی جیهاندا جسنی روسووڵا پێکدێنن.  ئیتکۆرمایکۆرایزاڵ بەو قارچکانە دەگوترێت کە بێ ئەوەی هورووژم بکەنە نێو خانەکانی رووەکەکانەوە بە شێوەی هاوژینی لەگەڵیاندا دەڕوێن.  بەڵام بێ ئەوان ناتوانن بروێن و درێژە بە ژیان بدەن.   هاوژینن لەگەڵ درەخت و دەوەنە گەورەکان و هەمەجۆرن.  هەندێکیان دەتوانن لەگەڵ پتر لە یەک جۆر درەخت هاوژین بن.  ئەمانە کوارگی ئاسایین و تا راددەیەک گەورەن و رەنگیان کراوە و رەخشانە. هەربۆیەش ئەم جسنە بە لای کەڕووزان و کوارگەوانانەوە لە هەموو ئەوانەی تر ئاشناترن، و خێراتر دەناسرێنەوە.  کڵاوەکەیان رەنگێکی رەخشانی هەیە، هاگەکەیان لە سپییەوە تا زەردێکی تۆخە، ناسک و کرتۆکن، شیپەڕەکانیان بە بەژنەوە لکاوە و شیرەیان نییە، و پارچەی تارا یا تانۆکەی کاسەیان بە دەوری بەژنەوە نییە.  جسنی لاتاریوس لە شێوەیاندا زۆر لە روسووڵاوە نزیکن بەڵام  کاتێک کە شیپەڕەکانیان لەت دەکرێت شیرەیەک دەردەدەن کە روسووڵا نییەتی.  

روسووڵاکان یەکەمجار ساڵی ١٧٩٦ لەلایەن کریستیان هێندریک پێرسوونەوە وەسفکراون.

جۆرە قارچکێکی گۆشتنن و کڵاوەکەیان تا راددەیەک پان و تەختە و شیپەڕەکانیان یەکسانن و هەروەها هیچ ئەلقەیەکیان بە دەوری قەدەوە نییە.  هەرچەندە جیاکردنەوەیان لە جسنەکانی تر ئاسانە بەڵام هەڵاواردنی چەشنەکانی جسنی روسووڵا لە یەکتری کارێکی چەتوونە و زۆر جار تەنیابە مایکرۆسکۆپ دەکرێت لە یەکتری هاوێر بکرێن.

ئەم کوارگانە خۆراکێکی باشن بۆ مالۆسکە، سمۆرە و ئاسکەکان.  هەندێک لەم قارچکانە دەتوانن کانزا ژەهرینەکان لە خۆیاندا کۆبکەنەوە.  بۆ وێنە روسووڵا ئەترۆپوپوری دەتوانێت ماددەی تۆتیا لە خۆیدا هەڵبگرێت.  هەروەها روسووڵا نیگریکانس دەتوانێت بە راددەیەکی ئێجگار زۆر قورقوشم لە خۆیدا کۆبکاتەوە.  هەروەتر روسووڵا ئۆکرولیوکا چڕشت دەکاتە سەر کۆکردنەوەی جیوە.

سەبارەت بە خۆراکیبووونی قارچکەکانه ئەم جسنە یەکدەنگی نییە.  لە ئەمریکا نزیکەی هەموو قارچکەکانی روسووڵا لە لیستی قارچکی ناخۆراکیدا ریزکراون؛ و ئامۆژگاریی مەردم دەکرێت کە لەکاتی ژاراویبووندا خێرا فریای خۆیان بکەون.  بەڵام لە ئەوروپا بە پێچەوانەوە زۆربەیان لە لیستی کوارگە خواراکییەکاندان.  لە ووڵاتی ماداگاسکار زۆر لە روسوڵاکان دەخورێن.  هەروەها چەند دانەیەک لە روسووڵاکان لە ئاسیا، ئەوروپا و ناوچەی پاسفیک دەخورێن.  چەند چەشنێکیش لە فینلەند دەخورێن.  هەروەها لە تایلەند و نیپاڵیش چەند چەشنێکیان دەخورێن.  لە کوردستانیش چەند چەشنێکیان کە رەنگیان ئاڵ و قاوەیی و سپییە و بە زۆری لە شارەزوور، شارباژێر، خۆشناوەتی و بادینان وێنەیان گیراوە، دەخورێن.   چەشنێک لەم جسنە لە ئاسیا هەیە کە کڵاوەکەی سپییە و قەدەکەی زۆر درێژ نابێت، زۆر جار بووەتە هۆکاری مەرگ.