20.12.19

یەکەم دۆمەڵانی درەخت لە کوردستان


وێنەی یەکەم دۆمبەڵانی درەخت لە کوردستان ٢٠١٣




زۆر کەس ئاگادارن کە لە کوردستان دۆمبەڵانی گیایی خۆڕسک زۆرە، و هەموو ساڵێ لە مانگی شوباتەوە بەگوێرەی ناوچەکان لە خانەقین و  زۆربەی گەرمیان و قەرەچووخ و کەندێناوە، لە رۆژاوای کوردستان، لە دەشتاییەکانی باکووری کوردستان و لە لوڕستان، ئیلام، کرماشان، بیجاڕ و ورمێی رۆژهەڵات دۆمبەڵانی گیایی دەڕوێت و مەردم وێڕای قارچک و سەوزییە بەهارییەکان بە دووای ئەمیشدا دەگەڕێن؛ و چ بۆ خۆراکی خۆیان بێ، چ بۆ فرۆشتن، کۆیان دەکەنەوە.  بەڵام  سەرەڕای ئەوە کە زۆربەی دارستان و لێڕەوارەکانی کوردستان بە درەختی بەڕوو داپۆشڕاوە؛ و هەروەها درەختی گوێز و بەن و بادامیشی زۆرە، بەڵام هیچکەس باسی لەوە نەکردووە کە دۆمبەڵانی درەختیی خۆڕسکی دیتبێت؛ هەرچەندە دۆمبەڵانی درەخت نرخ و بایەخی زۆر زیاترە لە دۆمبەڵانی گیایی.

لە مانگی ئەپریل تا دیسەمبەری ٢٠١٣ کۆمەڵێک لە پسپۆران وکەڕووزانان لە بەشی پاراستنی رووەک لەکۆلێژی کشتوکاڵی زانکۆی رازیی کرماشان بە مەبەستی گەڕان بە دوای دۆمبەڵانی درەخت (Tuber) واتە راژک دا چەند جارێک سەردانی دارستانەکانی ناوچەی جوانڕۆیان کرد کە زۆربەی ناوچەکە بە درەختی بەڕوو لە جۆری (Quercus infectoria) داپۆشراوە.  ئەوان سەرەنجام لە دووای گەڕان و هەڵکۆڵینێکی زۆر، جۆرێک دومبەڵانی درەختیان دۆزییەوە کە بۆ یەکەمجارە لە ئێراندا دۆمەڵانی وا ببینرێت.  ئەم دۆمبەڵانە وەک (Tuber Sibthorp) ناسێنرا.  پێشتر لە ساڵی ١٩٧٣ وە چەند جۆرێک دۆمبەڵانی گیایی تۆمارکراون بەڵام ئەمە یەکەم جارە دۆمبەڵانی درەختی تۆمار دەکرێت.
شایانی باسە کە دۆمەڵانەکە رەش و قاوەیی تاریکە؛ و ئەو دانەیە کە دۆزرایەوە تەواو پێگەیشتبوو.

شیاوی بەبیرهێنانەوەیە کە دۆمبەڵانی درەخت چەند جۆرێکی جیاوازی هەیە. ناسراوترینیان دۆمەڵانی رەش و سپییە کە بە زۆری لە ئەوروپا و بەتایبەتیش لە فرانسە و ئیتاڵیا هەیە و گرانترین نرخیان هەیە. دۆمبەڵانی رەش ٣٠ گرام بە ٩٥ دۆڵارە، و ٣٠ گرامیش دۆمبەڵانی سپی بە ١٦٨. 


لەم ڤیدیۆیەدا بە هاوکاریی سەگێکی راهێنراو دۆمبەڵانی رەشی دەسچێن دەدۆزرێتەوە


سەرچاوە:




19.12.19

روواندنی قارچک لە شارێکی گەمارۆدراوی سووریا دا



هاووڵاتێکی سووریایی خەڵکی غوتەی رۆژهەڵات کە شارەکەیان ماوەی شەش ساڵ لەلایەن هێزەکانی سوپای سووریاوە گەمارۆدرابوو؛ و بەردەوام هێرشی ئاسمانی و مووشەکی لەسەر شارەکەیان بوو؛ و سەرەنجام هێرشی کیمیایشی کرایە سەر، لەروو نامەیەکدا کە بۆ کەڕووزانی جیهانی  پۆل ستەیمێتس ی نووسیوە، باس لە ئارەزووی منداڵیی خۆی دەکات بۆ کوارگ و ئینجا باس لەوە دەکات کە چۆن لە کاتی گەمارۆی سەر شارەکەی دا ، کە خەڵکەکە هیچ نەبوو بیخۆن و هەموویان لەبەر بەدخۆراکی و بێ خۆراکی لەڕ و لاواز و نەخۆش ببوون، ئەو دەکەوێتە بیری بەرهەمهێنانی قارچک.  ئەو بیر لەوە دەکاتەوە کە بەهۆی کشتوکاڵی بوونی ناوچەکەیان، دار و قەسەڵ و پەلک و گەڵایەکی زۆر هەیە کە هەموو سیلیلۆزە و دەتوانن وەک نێواخنێک بۆ روواندنی کوارگ کەڵکی لێوەربگرن.  ماوەی دوو ساڵ بەردەوام دەبێت لە کۆششەکانی و سەرەنجام سەردەکەوێت.  دواتر بە هاوکاریی کەسانی ئەکادێمیی شارەکە پەرە بە پرۆژەکە دەدەن و ٣٢٠٠ کیلۆ کارگ بەرهەم دێنن. پاشان نزیکەی ١٠٠٠ ژن و پیاو فێر دەکەن کە چۆن لە ژێرخانەکانی خۆیاندا کڤارک بەرهەم بهێنن.  هەرچەندە شارەکە دوواتر کەوتەوە دەست سوپای سوریا بەڵام بە هەوڵی ئەو کەسە و لە سایەی بەرهەمهێنانی قارچک خەڵکی غوتەی رۆژهەڵات لە مەترسیی لەبرسا مردن رزگار کران.
دووای ئەوەیش کە غوتەی رۆژهەڵات دەرکران و رەوانەی ئیدلب کران، ئێستا کابرا لەوێش هەر خەریکی پەرەدانە بە بڵاوکردنەوەی زانیاری لەسەر روواندنی قارچک و بەرهەمهێنانی ئەو خۆراکە پڕ ڤیتامین و پرۆتینە.

سەیری ئەم ڤیدیۆیەی سەرەوە بکەن کە بەکورتی باسی ئەم بابەتە دەکات:




سەرچاوە:

کارگی گانۆدێرما ئەپڵاناتوم

قارچکێک لەسەر گانۆدێرما ئەپڵاناتوم نیگارێندراوە
کارگی گانۆدێرما ئەپڵاناتوم یا کەوانەی هونەرمەندان یا چێوپەمەی هونەرمەندان یا نانە وورچ، جۆرێکە لە قارچکە کەوانەییەکان و هەمەجێژییەکان.  ئەم جۆرە کوارگە لەسەر درەختی زیندوو یا مردوو دەڕوێت.  هۆکاری وشکبوون و مردنی زۆر جۆر درەختە.  سەرەتا کە ساوایە رەنگی سپییە؛ دووایی بەرەبەرە رەنگی دەگۆڕێت بۆ رەش و قاوەیی سوورباو.  قەبارەکەی لە ٣٠ سەنتیمەترەوە تا یەک مەتر گەورە دەبێت.  لە رابردوودا هونەرمەندانی نیگارکێش لە دیوی ژەرەوەی ئەم جۆرە کوارگە کە سپییە، بە پارچە دارێک یا بەردێکی نووک تیژ وێنە و نیگاریان دەکێشا و دایاندەنا تا بە تەواوی وشک دەبوویەوە، ئینجا تیففتیفەیان دەدا و دەیانڕازاندەوە وەک تابڵۆیەکی کەموێنە و سەرنجڕاکێش؛ هەربۆیە پێیان گوتووە کەوانە یا چێوپەمەی هونەرمەندان.
ئەم قارچکە زۆر رەق و جیڕە و وەک دار و چێو وایە بەڵام لە کۆنەوە ژاپۆنی و چینییەکان وەک کۆڤارکێکی دەرمانی و خۆراکی بۆ چارەسەی نەخۆشی و بۆ خۆشکردنی چێژی خۆراکەکانیان بەکاریان هانیوە.  ئەوان هاڕیویانە و تۆزەکەیان لە چێشتدا بەکارهێناوە؛ هەروەها لە ئاودا خووساندوویانە و ئاوەکەیان لە چێشت لێناندا بەکارهێناوە.
بەگوێرەی هەندێک وانستی تازە گانۆدێرمان ئەپڵاناتوم خەسڵەتی دژەلوو و دژە بەکتریای هەیە و مایەی دژە فایبرۆتیکی تێدایە.

چۆن کوارگ ده‌ڕوێنیت؟

ئەمەیش شێوازی روواندن\چاندنی کڤارکە کە چەند ساڵ لەمەوبەر لە پەیجی (کارگی کەما) لە فەیسبووک بڵاومان کردبوویەوە.   بۆ باشتر فێربوونی پێواژۆی قارچک روواندن، وا باشە بابەتی (چۆنیەتیی روواندنی کوارگ\قارچکی پلورۆتوس ئۆستریتوس ،،سەدەف،، )یش بخوێنیتەوە.

ڕوواندنی کوارگی سه‌ده‌ف له‌ هه‌موو جۆره‌کانی تری کوارگ ئاسانتره‌. کوارگی سه‌ده‌ف ده‌کرێت له‌سه‌ر قه‌سه‌ڵی گه‌نم و جۆ، به‌ڵمی برنج، ئارده‌دار، تڵتەی قاوه‌ و زۆر شتی دیکه‌ بڕوێنرێت؛ به‌ڵام له‌ هه‌مووان باشتر و جێ متمانه‌تر قه‌سه‌ڵی گه‌نم و جۆیه‌.
بۆ ڕوواندنی کوارگ یه‌که‌م جار ده‌بێ ژوورێکی تایبه‌ت ئاماده‌ بکرێت. ژوورێکی پاک و خاوێن که‌ ڕایه‌خه‌که‌ی چیمه‌نتۆ بێت.  میچ و دیواره‌کانی ئاوهه‌ڵگر نه‌بن، چونکه‌ له‌ کاتی پێویست دا به‌ ئاو ده‌پڕژێندرێت. ده‌زگای کۆنترۆڵکردنی گه‌رما و سه‌رما و شێ له‌ ژووره‌که‌دا دابمه‌زرێندرێت. ئه‌م ده‌زگایانه‌ ده‌بێ بتوانن به‌رده‌وام هه‌وای ژووره‌که‌ له‌ پله‌یه‌کی دیاریکراودا ڕابگرن. ڕۆژانی سه‌ره‌تا ده‌بێ پله‌ی گه‌رمای ژووره‌که‌ له‌ ١٨ پله‌ی سه‌دی که‌متر نه‌بێت. دوای ئه‌وه‌ی که‌ گەرا‌که‌ ده‌ندووکه‌ ده‌دات و هه‌نگاوێکی ده‌مێنێت بۆ ئه‌وه‌ی کوارگ دروست بێت، پله‌ی گه‌رماکه‌ داده‌به‌زێنرێت بۆ ١٦ی سه‌دی. له‌لایه‌کی تره‌وه‌ پله‌ی شێ له‌ سه‌ره‌تادا ده‌بێ له‌ ٩٠ که‌متر نه‌بێت، به‌ڵام دواتر داببه‌زێندرێت بۆ٨٠.
پێویسته‌ پێشتر گەراکه‌ی ئاماده‌ کرابێت یان له‌ شوێنێک کڕدرابێت. زۆربه‌ی کوارگپه‌روه‌ره‌کان خۆیان گەرا دروستده‌که‌ن.  هه‌ندێک کۆمپانیا هه‌ن که‌ خۆیان ته‌رخان کردووه‌ بۆ دروستکردنی گەرای کارگ.  که‌واته‌ پێش ئه‌وه‌ی بڕیاری ڕوواندنی قارچک بده‌یت پێویسته‌ گەرا‌که‌ی ئاماده‌ کرابێت و له‌ سارنجۆک دا هه‌ڵگیرابێت بۆ کاتی پێویست.
شێوازی ڕوواندنی کوارگ به‌کورتی له‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌دا ڕوون ده‌که‌ینه‌وه‌:
١. سه‌ره‌تا قه‌سه‌ڵه‌که‌ به‌ ئه‌ندازه‌ی ٧ تا ١٠ سانتیمه‌تر ورد ده‌کرێت.
٢. ئینجا قه‌سه‌ڵه‌که‌ ده‌هێنرێت و له‌ ده‌فرێکی گه‌وره‌دا ده‌کوڵێنرێت. ئاگادار به‌ که‌ پله‌ی کوڵاندنه‌که‌ له‌ ٦٠ پله‌ی سه‌دی که‌متر نه‌بێت و له‌ ٧٥یش پتر نه‌بێت. هه‌ر جارێک که‌ ده‌فره‌که‌ پڕ ده‌کرێت له‌ قه‌سه‌ڵ ده‌بێ لانیکه‌م ماوه‌ی ٣٠ خوله‌ک له‌سه‌ر ئاگر بێت.
٣. دوای کوڵاندن له‌ شوێنێکی پاک و خاوێن داده‌نرێت بۆ چۆڕانه‌وه‌ و ساردبوونه‌وه‌.
٤. هه‌رکه‌ پله‌ی گه‌رماکه‌ی دابه‌زی بۆ ٢٥ی سه‌دی ده‌ست ده‌کرێت به‌ ئاخنینی قه‌سه‌ڵه‌که‌ له‌ نێو کیسه‌ی پلاستیکی خاوێنه‌وه‌. کیسه‌ی پلاستیکی هه‌شتا سه‌نتیمه‌تر به‌ ٤٥ سه‌نتیمه‌تر له‌ بازاڕ به‌ ئاسانی ده‌ست ده‌که‌وێت.
٥. هه‌ر چینێک قه‌سه‌ڵ و چینێک گەرا له‌ کیسه‌کاندا داده‌نرێت تا که‌مێکی ده‌مێنێت بۆ پڕبوون. ئینجا ئه‌ویش گرێ ده‌درێت یان به‌ په‌تێکی پاک و خاوێن ده‌به‌سترێت.
٦. پاشان کیسه‌کان له‌ ژووره‌که‌دا به‌ دووریی ٦٠ سه‌نتیمه‌تر له‌ یه‌کترییه‌وه‌ هه‌ڵده‌واسرێن بێ ئه‌وه‌ی بده‌ن له‌ زه‌وی.
٧. دوای سێ چوار رۆژ کە مایسیلیەم دەسدەکات بە رووان، کیسه‌کان به‌ بزمارێکی پاک و خاوێن کون کون ده‌کرێن. دووریی کونه‌کان له‌ یه‌کترییه‌وه‌ ٥ سه‌نتیمه‌تر بێت باشه‌.
٨. ڕۆژانه‌ به‌وردی چاودێری ده‌کرێن و پله‌ی شێ و گه‌رماکه‌یان له‌ ئاستی دیاریکراو دا جێگیرده‌کرێت. دوای هه‌فته‌یه‌ک گەراکه‌ وه‌ک لۆکه‌ی شیکراوه‌ی لێدێت و به‌ره‌به‌ره‌ زیاد ده‌کات.
٩. هه‌فته‌ی دووه‌م ریسووەکە پتر په‌ل ده‌هاوێت و خۆی له‌ چڵه‌ قه‌سه‌ڵه‌کان ده‌ئاڵێنێت.
١٠. هه‌فته‌ی سێیه‌م پتر گه‌شه‌ ده‌کات و وه‌ک ده‌ندووک له‌ کونه‌کانه‌وه‌ سه‌ری ده‌رده‌هێنێت.
١١. هه‌فته‌ی چواره‌م کوارگی چووک دێنه‌ ده‌ره‌وه‌ و له‌ یه‌کێک له‌ ڕۆژه‌کانی هه‌فته‌ی پێنجه‌م دا کوارگه‌کان ده‌چنرێنه‌وه‌.
پێویسته‌ به‌ وریاییه‌وه‌ کوارگه‌کان بچنرێنه‌وه‌؛ نه‌کا بنه‌که‌یان ئازاری پێبگات. دوای چنینه‌وه‌یان بێ ئه‌وه‌ی بشۆردرێنه‌وه‌ ده‌کرێنه‌ چێشت و ده‌خورێن.


لێرە ئەم ڤیدیۆیە دادەنێم بۆ زیاتر روونکردنەوە و ئاسانکاری بۆ ئێوەی بەڕێز.




شوێنی روواندن:
١- پێویستە شوێنێکی داخراو و پاک و خاوێن بێت.
٢- پێویستە دەرچەیەکی هەوا هەبێت بۆ هەواگۆڕکێ.
٣- دەبێ رێگا نەدرێت مێشوولە و زیندەوەر بچنە ژوورەکەوە چونکە دەبنە هۆی پیسی وئالوودەیی و نەخۆشکردنی کوارگەکان.
٤- کاتێ دەجیتە ژوورەکەوە پێویستە پێڵاوەکانت بە ماددەیەکی پاکژکەرەوە پاک بکەیتەوە تا پێشگیری بکەیت لە چوونی بەکتریا و کەرووی زیانبەخش بۆ ناو ژوورەکە.
٥- پێش ئەوەی قارچکەکان بچنە ژوورەکەوە پێویستە ژوورەکە بە ماددەی پاکژکەرەوە پاک بکرێتەوە یان بە هەڵم بۆ ماوەی ٢٤ هنگار ستیریڵایز بکرێت.
٦- ژووری روواندنی کارگ پێویستیی بە هەبوونی پانکە و ئامێری دروستکردنی شێیە.  چونکە دەبێ پلەی گەرما و پلەی شێ و پلەی کاربۆن کۆنترۆڵ و چاودێری بکرێن.
٧- بۆ هەواگۆڕکە پێوسیتە کونێکی دەرچەی هەوا هەبێت وهەواکێشی تیادا دابنرێت تا هەوای نەّ ژوورەکە بباتە دەرەوە.
٨- نابێ بە هیچ شێوەیەک ئاو لە ژوورەکەدا کۆ ببێتەوە چونکە دەبێتە هۆی ئالوودەیی و دروستبوونی بەکتریا و کەڕووی زیانبەخش.
٩- پێویستە ژوورەکە تاریک بێت و دووای ئەوەی ریسووەکانی قارچک گەشەیان کرد و بوونە قارچکی ساوا، پێویستە لە شەو و رۆژێکدا ١٢ هنگار رووناکی پێبدرێت.  واتە پێویستە ژوورەکە بە گڵۆپی فلۆرسێنت وات ئەوانەی تیشکەیان سپییە، رووناک بکرێتەوە.
١٠- دانانی ئامێری پێوەری شێ، گەرمی، و کاربۆن لە ژوورەکەدا پێویستە.


کۆمەڵێک وانست و توێژینەوە سەبارەت بە کوارگ و کەڕووی کوردستان



پێشەکی

ئەم بابەتانە کە لەم لاپەڕەیەدا بەستەرەکانیان دانراوە، زۆربەیان وانست (study) و لێکۆڵینەوەی زانستین و بە زمانی ئینگلیسی نووسراون سەبارەت بە کارگ یا کەڕووی کوردستان.  لێکۆڵەر یا نووسەرەکان کورد و ئایری کوردن.  رەنگە هەندێک لە وانستەکان لە زانکۆکانی کوردستان ئەنجام درابێتن بەڵام هی ئەوتۆیشیان تیادایە لە دەرەوەی کوردستان ئەنجام دراون.  چەند بابەتێکیان بە زمانی فارسین بەڵام هەر کامەیان پوختەیەکی بە ئینگلیسی بۆ نووسراوە.
ئەم بابەتانە لە زۆر ماڵپەڕ و سەرچاوەی جیاجیاوە کۆکراونەتەوە بۆ ئەوەی کەڕووزانی کورد بە ئاسانی دەستی پێیان ڕابگات، لێرەدا کۆمان کردوونەتەوە و هەموویانمان بەشێوەی فایلی پی دی ئێف داناوە.  لە ئایندەیشدا تێدەکۆشین هەرچی بابەتی زیاترمان دەس بکەوێت، هەر لەم لاپەڕەیەدا جێگای بۆ بکەینەوە.



1. FIRST OBSERVATIONS ON THE MUSHROOM IN MOUNTAIN AREA OF IRAQI Kurdistan REGION



2. SURVEY AND IDENTIFICATION OF MUSHROOMS IN ARBIL GOVERNORATE



3. NEWE RECORDS OF BASIDIOMYCETOUS MACROFUNGI FROM KURDISTAN REGION-NORTHERN IRAQ



4. AUXTHARTHRON ALBOLUTEUM RELATED TO NON-DERMATOPHYTIC TOENAIL INFECTION IN KURDISTAN REGION, IRAQ: A CASE REPORT






6. IDENTIFICATION AND PATHOGENECITY OF BOTRYOSPHAERIA PARVA ASSOCIATED WITH GRAPEVINE DECLINE IN KURDISTAN REGION - IRAQ



7. THE EFFECTS OF ASPERGILLUS FUNGI, OTHER FUNGUS, AND ISOLATED SALMONELLA AND E.COLI BACTERIA ON POULTRY FARM AND POULTRY HATCHERIES AT VETERINARY LABORATORY IN VETERINARY DIRECTORATE IN DUHOK, Kurdistan REGION OF IRAQ



8. FIRST RECORD OF FOURTEEN BASIDIOMYCETOUS MACROFUNGI (AGARICOMYSETES) FRON IRAQ



9. FUNGAL CONTAMINATION OF AIRCONDITIONER UNITS IN FIVE HOSPITALS OF ERBIL PROVINCE-KURDISTAN REGION /IRAQ



10. ECOLOGY OF SOME AQUATIC FUNGI RECOVERED FROM WATER AND SUBMERGED MUD IN DIFFERENT AQUATIC HABITATS WITHIN SULAIMANI PROVINCE-KURDISTAN REGION OF IRAQ



11. NEW RECORDS OF ENDOPHYTIC FUNGI ISOLATED FROM OAK TREES IN KURDISTAN PROVINCE (IRAN)



12. ANTIFUNGAL ACTIVITY OF SOME MEDICINAL PLANT EXTRACTS AGAINST SOME FUNGAL ISOLATES



13. MOLECULAR AND MORPHOLOGICAL CHARACTERIZATION OF ENDOCONIDIOMA POPULI FROM KURDISTAN PROVINCE IRAN



14. A CONTRIBUTION TO THE IDENTIFICATION OF AGARIC FUNGI OF KERMANSHAH (W IRAN)



15. NEW RECORDS OF PEZIZALES FROM KERMANSHAH PROVINCE



16. THE EPIDEMIIOLOGICAL FEATURES OF FUNGAL INFECTIONS OF THE FACE IN PATIENTS ADMITTED THE MEDICAL MYCOLOGY LABORATORY OF THE SPECIAL CLINIC OF KERMANSHAH UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES, DURING 1994-2011



17. FUNGI SPECIES INFESTING WEED SPECIES OF LENTIL IN DIYARBAKIR PROVINCE, TURKEY



18. DETERMINATION OF MYCOFLORA IN ALMOND PLANTATIONS UNDER DROUGHT CONDITIONS IN SOUTHEASTERN ANATOLIA PROJECT REGION, TURKEY


19. ANTIMICROBIAL ACTIVITY OF SOME EDIBLE MUSHROOMS IN THE EASTERN AND SOUTHEASTERN ANATOLIA REGION OF TURKEY



20. THE SPECIFIC COMPOSITION OF MYCOMYCETES OF CHILDREN FOOD IN SYRIA AND THERE TOXICITY ACTIVITY



21. TWO NEW RECORDS FOR TURKISH MACROMYCOTA FROM DIYARBAKIR (HANI) PROVINCE



22. FIRST REPORT OF TUBER AND ITS HOST PLANT FROM IRAN