قارچکەکانی جسنی سیتاریا

 

سیتاریا یەکێکە لە جسنەکانی کەرووی ئەسکۆمایسیت یا کاسەییەکان. دەوروبەری دە چەشنی جیاوازی هەیە. لە باشووری ئەمریکا و ئوسترالیا و نیوزیلەند هەیە و لەسەر درەختی بناوی باشوور دەڕوێت. درەختی بناوی باشوور لە جسنێکن پێیدەگوترێت (نۆتۆفەیگس). باس لەوە کراوە کە هەوێنی ساکارۆمایسیس یووبایانووس لەخۆیدا پەنادەدات کە هەوێنیێکە بۆ دروسکردنی بیرە\ئاوجۆی کەم ئاڵکۆڵ بەکاردەهێنرێت. ئەم چەشنە قارچکانە هەموویان مفتەژی\مشەخۆرن و زۆربەیان شیاوی خواردنن.

یەکێک لەم چەشنە کوارگانە کە لە ووڵاتی شیلی بە زمانی ناوچەیی پێیدەگوترێت لاوۆلاوۆ و رەنگی زەردی نارنجییە سەرەتا لە کرۆکی درەختەکەوە دەستدەکات بە گەشەکردن. درەختەکەیش بۆ داکۆکی لە ژیانی خۆی رووبەڕووی دەبێتەوە و کۆمەڵێک گرمۆتکە دروستدەکات. کەڕووەکە بەردەوام دەبێت و گرمۆتەکان تێدەپەڕێنێت و لە ئەو سەریەوە بەشێوەی تۆپێکی خڕ سەردەردەهێنێت و دەبێتە کارگ. ئەم جۆرە کوارگە لە ووڵاتی شیلی زۆر مەردمییە. چەشەی شیرینە و وەک دوایژەم (دەسەرت) و بەستەنی\ئایسکرێمش بەکاریدەهێنن.

رێنمایی بۆ ئەوانەی راوی قارچکی سروشتی دەکەن

کۆمەڵێکی زۆر قارچکی گوندی کانی سپیکە کە بەهۆی گڵ و
خۆڵەوە قوڕاوی بوون و رەنگیان تێکچووە و هەروەها بە هۆی
ئەوە کە لە هەگبەی گونجادا هەڵنەگیراون لەتوپەت بوون

سەرەڕای ئەوە کە زۆرێک لە خەڵکی کوردستان لە قارچک دەترسن و بەلایدا ناچن، لە هەمان کاتدا کەسانی کەڕووشەیدا و لایەنگری قارچکیش کەم نین.  لە پلەی یەکەمدا ئەوانەی خەڵکی کوێستانەکانن و لە وەرزی بەهاردا بە دووای کوارگەکانی کوێستاندا وەک هەڵز، کەما، کەرکۆڵ و تاڵیتۆز و ئەمانەدا دەگەڕێن.  هەروەها ئەو کەسانەیش کە لای دەشتی قەراج و کەندێناوە و  زرارەتی و گەرمیان لە وەرزی زستاندا خولیای دۆزینەوەی دۆمبەڵانن؛ یان ئەو کەسانە کە لە دووای دەسپێکی بارانی پاییزەوە لە دارستانەکان و نێو تەڕاش و دەم ئاوەکاندا دەگەڕێن بە شوێن جۆرە جیاوازەکانی کوارگدا.

قارچک هەم ناسکە و هەم توێکڵی نییە و زۆریشیان رەنگیان سپییە، هەربۆیە کاتێک قوڕ و گڵ پێیانەوە دەنووسێت رەنگیان ناشیرین و نەتەچاو دەکات؛ و زۆر بە ئاسانیش لەکاتی هەڵگرتنیاندا لەتوپەت دەبن.  هەربۆیە لەم کورتە بابەتەدا هەوڵدەدرێت کورتە رێنماییەک بدرێتە ئەو کەسانەی راوی قارچک دەکەن؛ بەو هیوایەی لەبەرچاوی بگرن.

یەکەم: کاتێک دەچن بۆ کۆکردنەوەی قارچک پێویستە چەقۆ لەگەڵ خۆتان ببەن.

دووەم: ئەگەر بتوانن فڵچەیەکی بچووکیش لەگەڵ خۆتان ببەن زۆر باشترە.

سێهەم: ئەو کیسە یا هەگبەیەی قارچکی تێدا هەڵدەگریت زۆر گرنگە کە بزانیت لە چی درووسکراوە.  نایلۆن و پلاستیک خراپترین ماددەن بۆ هەڵگرتنی کوارگ؛ چونکە ناهێڵن هەناسە بدات و خێرا قارچکەکە تێکدەچێت.

چوارەم: وا باشە بۆ هەڵگرتنی قارچک سەبەتەی چنراو لە شووڵ بەکار بهێنرێت؛ ئەگەر نەبوو، هەگبەی دروسکراو لە قوماشی خام یا جاو لەگەڵ خۆتدا ببە بۆ هەڵگرتنیان.

پێنجەم: هەندێک جۆری کوارگ خۆڵیان پێوەیە یان هێشتا بەتەواوی سەریان لە گڵ دەرنەهێناوە؛ بۆیە دووای ئەوەی لە هەردەکە دەریدەهێنیت، پێویستیی بە پاک کردنەوەیە.  پێش هەموو شتێک بە چەقۆ ئەو بەشە لە بنەکەی ببڕە کە گڵ یا قوڕی پێوەنووساوە؛  چونکە ئەو قوڕە ئەوانی تریش پیس دەکات.

 شەشەم: دوای بڕین و فڕێدانی بنەکەی، قەدەکەی و کڵاوەکەی بە فڵچە لە گڵ و قوڕ دابماڵە تا گڵەکەی لێبێتەوە و خاوێن بێتەوە؛ ئینجا بیخەرە ناو  سەبەتە یا هەگبەکەتەوە.

هەفتەم: زۆربەی قارچکەکان رەنگی شیپەڕەکانیان سپی، مۆر، زەرد، ئاڵ و قاوەییە بەڵام کاتێک تەمەنیان دەچێتە سەر و زۆر پێدەگەن رەنگەکەیان دەگۆڕێت بۆ رەش.  ئەو کوارگانەی ژەهراویش نین، کاتێک رەنگەی شیپەڕەکەیان دەگۆڕێت بۆ رەش شایستەی خواردن نین چونکە رێژەی ژەهر تیایاندا زۆر دەبێت و زیانی دەبێ بۆ تەندروستیی مرۆڤ.

کارگی کۆڵوو یا چاگا

کارگی کۆڵوو، قڕناقەو، قەندیل
 وێنە: کاک عەبدولعەزیز نواوەیی بەهار ی٢٠٢١

کارگی کۆڵوو.  ئاینونوتووس ئۆبلیکووس.  ناوە گشتییە جیهانییەکەی بریتییە لە چاگا کە واژەیەکی رووسییە.  کەڕوویەکە لە خێزانی هایمینۆکایتاسیی. ئەم خێزانە ٣٦ چەشنە کەڕوو دەگرێتە خۆ؛ کە زۆربەیان مفتەژی\مشەخۆرن و دەبنە هۆی دروستبوونی نەخۆشیی دڵ رزیوی لە درەختە گەڵاپانەکان  و سنۆبەرەکاندا.  چاگا مشەخۆرێکە لە ناوچە ساردەکان و لەسەر درەختی بێتوولە، غان، راج، سپیدار و بەڕوو  دەڕوێت.   بەشێوەیەکی ناڕێک لەسەر درەختەکە دەڕوێت و زۆر جار لە خەڵووزی سووتاو دەچێت.   ئەمە تەنمیوەی کەڕووەکە نییە بەڵکوو سەختینەیە؛ واتە تۆپەڵێکی پتەوە پێکهاتووە لە رایەڵکەگەلی تێکئاڵاو و تێکچڕژاو.  بەشی زۆری رەشە؛ لەبەرئەوەی رێژەیەکی زۆر ماددەی مێڵانینی تێدایە.  شایانی باسە کە ماددەی مێڵانین رەنگژەیەکی تۆخ و قاوەییە لە زۆرێک لە زیندەوەراندا هەیە.  ووشەکە لە مێڵاسی یونانی وەرگیراوە بە واتای رەش و تاریک.

جێگای سەرنج کە لە کوردستانیش ئەم جۆرە قارچکە هەیە و لە ناوچەکانی مێرگەسۆر، باڵەکایەتی و بناری قەندیل وێنەی ئەم قارچکەمان لە دەستدا هەیە.

چاگا کاتێ کە لەسەر درەختێک دەڕوێت، لە رێگەی قەڵشت و کەلێنگەلێک کە لە درەختەکەدا هەیە، هاگەکانی رەوانەی ناخی درەختەکە دەکات؛ و دەبێتە هۆی دروستبوونی نەخۆشییەک کە ناسراوە بە (دڵ ڕزیوی سپی).  لە ناخی کرۆکی قەدی درەختەکە و قەدی لکەکانیییەوە دەستدەکات بە رزاندنی.  چاگا بۆی هەیە لە دە ساڵەوە تا هەشتا ساڵ لەسەر درەختێک بەردەام بژیێت تا سەرەنجام دەیفەوتێنێت.  جا دوای ئەوە کە درەختە مرد و ووشک بوو، ئینجا پیتاندن لە چاگادا روودەدات و تەنمیوەی دەردەکەوێت؛ کە کۆمەڵێک تەنمیوەی سپییە لە ژێر توێکڵی درەختەکەوە سەرهەڵدەدەن.  دوای تێپەڕینی ماوەیەک رەنگیان دەگۆڕێت بۆ قاوەیی.   ئەم تەنمیوانە هاگ بڵاودەکەنەوە و بۆیان هەیە درەختەکانی دەوروبەریش تووش بکەن.

 ئەم کەڕووە لە کۆنەوە وەک دەرمان هەژمارکراوە و ئێستایش ناوی چاگا لە لیستی قارچکە دەرمانیەکاندا هەیە.   ئەوەی تا ئێستا زانراوە کارگی چاگا ئەم سوودە تەندروستییانەی خوارەوەی هەیە:

١- رێگری لە شێرپەنجە دەکات و بەربەرەکانێی دەکات.

٢- سیستمی سەلامەتی لەش بەهێز دەکات.

٣- هەوکردن کەمدەکاتەوە.

٤- بۆ سەلامەتیی ریخۆڵەکان باشە و بەرگریدەکات لە گەشەکردنی بەکتریاکان لە ریخۆڵەکاندا.

٥- کۆڵیسترۆڵی خوێن دادەبەزێنێت.

٦- فشار  و پاڵەپەستۆی خوێن دادەبەزێنێت.

٧- رێژەی شەکری خوێن دادەبەزێنێت.

سەرنج: ئەو کەسانەی دەرمانی شلکردنەوەی خوێن دەخۆن نابێت بێ پرسکردن بە پزیشک چای کوارگی چاگا بخۆنەوە؛ چونکە بۆی هەیە کاریگەریی خراپی هەبێت.  هەروەها ئەوانەیش کە دەرمانی شەکرە بەکاردەهێنن بێ پرسکردن بە پزیشک نابێت چای چاگا بخۆنەوە.

لە رێکەوتی ٦\٢\٢٠٢٢ لە پارکێکی شاری هامڵتن لە نیوزیلەند کە گۆڕستانیشە ئەم قارچکە چاگایەم دۆزییەوە

 

جسنەکانی ڤۆڵڤاریلا و ڤۆڵڤۆپلوتیوس

ڤۆڵڤاریلا

هەردووک جسن رەنگی شیپەڕە و هاگەکانیان ئاڵ و پەمەییە.  هەردووکیشیان وەک لە ناوەکانیانەوە دیارە کاسەدارن واتە بنەکەیان پێکهاتووە لە کاسەیەک بە دەوری قەدەکەیانەوە.  گەندەژین و دار و چیلکە  و خاشاڵ دادەڕزێنن، یا لە نێو مێرگ و چیمەن یا نێو لێڕەوار دەڕوێن.  هەندێک لە چەشنەکانی ئەمانیتا لەمان دەچن بەڵام ئەوان رەنگی هاگەکانیان سپییە و هەندێک جاریش بە دەوری قەدەکەیانەوە ئەڵقەیان هەیە.  لەبەرئەوەی رەنگی هاگی ڤۆڵڤاریلا لە سەرەتادا سپییە، پێویستە لەسەرخۆ بیت و لێیبگەڕێت تا پێدەگات، ئەگەر رەنگی گۆڕا بۆ ئاڵ ئەوا ڤۆڵڤاریلایە، ئەگەر نا ئەمانیتایە. 

ڤۆڵڤۆپلوتیوس

لێک هەڵاواردنی چەشنەکانی ڤۆڵڤاریلا لەگەڵ ڤۆڵڤۆپلوتیۆس بۆ هەندێک چەشن زۆر ئاسانە و بۆ هەندێکیش زۆر چەتوونە.  خۆی جسنی ڤۆڵڤۆپلوتیۆس بەم دوواییانە لە جسنی ڤۆڵڤاریلا جیاکرایەوە.  ژمارەی چەشنەکانی جسنی ڤۆڵڤاریلا دەوروبەری ٤٥ چەشنە؛ و ژمارەی چەشنەکانی ڤۆڵڤۆپلوتیوس تا ئێستا چوار چەشنە؛ بەڵام نۆ چەشنی تریش لە نۆرەدان تا دوای دەویان و پشکنینی تەواو بڕیاریان لەسەر بدرێت.  هەروەها سەبارەت بە چەشنەکانی ڤۆڵڤاریلایش جیاوازیی بۆچوون هەیە.  بۆچوونێک دەڵێت کە بەشێکیان سەر بە خێزانی پلوتیساین و بۆچوونێکیش دەڵێت لە رووی دی ئێن ئەیەوە لە شیزۆفایلومەوە نزیکن.

تۆماری تازەی سێ چەشن کەڕوو لە کرماشان

لە راگەیەندراوێکدا کە لەژێر سەردێری دۆزەگەلێکی نوێ لە زیندەزانیدا بڵاوکراوەتەوە؛ و ناوی دەستەیەک لە گیاپزیشکانی زانکۆی رازیی کرماشانی تێدا نووسراوە کە بریتین لە ئیلهام سەید محەممەدی، سەعید عەبباسی، محەممەد رەزا ئاسف و سەمەد جەمالی، باس لەوە کراوە کە لە توێژینەوەیەکدا کە سێ ساڵی خایاندووە، واتە ٢٠١٤-٢٠١٧ توانراوە پێنج چەشن کەڕوو کە هەموویان سەر بە کاسەسانەکانن لە ناوچەکانی کرماشان بدۆزرێتەوە.

ناوی کەڕووەکان بەم جۆرە لە راگەیەندراوەکەدا نووسراوە: 

تیرمانیا پاینۆیی، تێرفێزیاکڵایەری، پایکۆوا جیوونێپێری و پایکۆوا لێفێڤری، هێلڤێڵا ئەسیتابیووڵەم.

شایانی باسە کە لەم پێنج چەشنە دووانیان پێشتریش لە کرماشان دۆزرابوونەوە؛

 بەڵام چەشنەکانی پایکۆوا جیوونێپێری و پایکۆوا لێفێڤری هەردووکیان دۆمبەڵانن و یەکەم جارە لە کرماشان تۆمار دەکرێن.

 هەروەها چەشنی سێهەم کە بریتی بوو لە هێلڤێڵا ئەسیتابیووڵەم لە قارچکە کاسەییەکانە و ئەویش یەکەمجارە لەوێ دەدۆزرێتەوە. 

سەرچاوە:

زانکۆی خوارەزمی