28.5.20

نیتگزانی

بابەتێکی گرنگ و سادە سەبارەت بە نیتگ (ڤایرەس)
لەلایەن د. زەمانە حاجیخزری


14.5.20

کوارگە ئێڕانیەکان

لیزگەی ئەو جۆرە کوارگانەی ناوی ئێرانیان لێنراوە:
لە ساڵی ١٩٣٩ بە دوواوە کە ئێرانییەکان دەستیان کرد بە سۆراغ و گەڕان بە شوێن کوارگ و کەڕووەکانیاندا، دەستیانکرد بە ناولێنانیان و تا ئێستا ٤٠ جۆر قارچکیان بە پاشگری ئێرانییەوە ناساندووە.





  • Iraniella rechingeri Petr. (1949),
  • Aecidium iranicum Petr. & M.L. Lohman (1974)
  • Alternaria iranica E.G. Simmons & Y. Ghosta (2007)
  • Aplosporella iranica Petr. (1949)
  • Barriopsis iraniana Abdollahzadeh, Zare & A.J.L. Phillips (2009)
  • Coelomomyces iranii Weiser, Zaim & Saebi (1991)
  • Coniothyrium iranicum Esfand. (1947)
  • Cordyceps irangiensis Moureau (1961)
  • Cyanopatella iranica Petr. (1949), 
  • Didymella iranica Petr. (1942)
  • Didymosphaeria iranica Petr. (1965)
  • Diplodina iranica Esfand. (1951)
  • Helminthosporium iranicum Esfand. (1951)
  • Lecidea iranica Szatala (1939)
  • Melasmia iranica Svrček (1980)
  • Neosphaeropsis iranica Esfand. (1947)
  • Ophiocordyceps irangiensis (Moureau) G.H. Sung, J.M. Sung, Hywel-Jones & Spatafora 
  • Ovularia iranica Petr. (1953)
  • Peronospora iranica Petr. & Esfand. (1941)
  • Phaeoacremonium iranianum L. Mostert, Gräfenhan, W. Gams & Crous (2006), [RSD]
  • Phragmidium iranicum Petr. & Esfand. (1941)
  • Physcia iranica (Szatala) Szatala (1957)
  • Phytophthora iranica Ershad (1971)
  • Placidium iranicum Szatala (1954)
  • Ramularia iranica Petr. (1949)
  • Stagonospora iranica Petr. & Esfand. (1941)
  • Stemphylium iranicum Esfand. (1950)
  • Teichospora iranica Petr. (1949)
  • Tranzschelia iranica M. Abbasi & Gjaerum (1997), [RSD]
  • Tranzscheliella iranica (Syd.) Vánky (2009)
  • Uromyces iranensis Vienn.-Bourg. (1956)
  • Ustilago iranica Syd. (1939)
  • Valsa iranica Ashkan & Hedjar. (1982)
  • Volvaria iranica Fallahyan (1973)
  • Volvariella iranica (Fallahyan) M.Z. Szczepka (2000)
  • Zignoëlla iranica Petr. (1949)
  • Zythia iranica Petr. (1942)
  • Puccinia passerinii var. iranica M. Abbasi, Hedjar. & Gjaerum (1993)


  • سەرچاوە:





  • 16.4.20

    فەرهەنگۆکی کەڕووزانی

    https://drive.google.com/file/d/11bIu2MIS0nzqeepuGiec1SttkN94L38B/view?usp=sharing
    ئەم پەرتووکە لەژێر کارکردندایە و هیوادارین تا ساڵی ٢٠٢٢ بگاتە قۆناغی چاپ.


    ئا
    ئاسکۆمایکۆتا = لکێکی شانشینی کەڕووەکانە کە لەگەڵ باسیدیۆمایکۆتا بن شانشینی دایکاریا پێکدەهێنن. ئەندامەکانیان ناسراون بە کەڕووە هەگبەدارەکان یا ئاسکۆمایسیتیس. هەگبەدارەکان دۆمبەڵانەکان دەگرێتە خۆ کە هاگەکانیان لە هەگبەکاندا هەڵدەگرن.
    ئاڵگای = Algae
    ئاگار = Agar
    ئامیان = Yeast
    ئاولەمە = Embryo
    ئاوس = 
    ئورگ = Root
    ئەتەم، گەرای وەگیانهاتوو = Germ
    ئاژوون = برش؛ پرک؛ پرگ؛ کەڕاکه؛ کەڕۆ؛ کەڕوو؛ کەڕەکه؛ کەڕەکیفه؛ کەڕەوه؛ کەڕێ، کڕک 



    ئاژار = بەرهەمی زەوی
    ئەستێور، ئەستەویر = 
    ئەتەمین، هەڵاڵدان، باسرغەدان، چەکەرەدان = Germinate, Germination



    ئە

    ئەتەم = Germ, Bug بەشێک لە زیندەندامێک کە دەتوانێ گەشەبکات بۆ  یەکێکی نوێ یا بەشێک لە زیندەندامێکی نوێ.   کۆرپەڵە لە تۆوی دانەوێڵەدا. قۆناغێکی بنچینەیی کە لەودا بۆی هەیە شتێک گەشە بکات.
    ئەکواکەڵچەر = بەخێوکردنی رووەک و زیندەوەر لە لەژێر ئاودا
    ئەکواپۆنیک = بەخێوکردنی سەوزی لەسەر ئاو و ماسی و گیانەوەریش لە ژێر ئاوەکەدا
    ئەگاریکاسیا  = ئەمانە خێزانێکی کەڕووی باسیدۆمایسیتن کە جسنی ئەگاریکوسیش دەگرنە خۆ.
    ئەگاریکوس = جسنێکی کوارگە پێکهاتووە لە ژەهراوی و خۆراکی و نزیکەی ٣٠٠ ئەندامی هەیە لە هەموو جیهاندا.
    ئەگاریکاڵس = تیرەیەکی کوارگە کە پێکهاتووە لە ٣٣ خێزان، ٤١٣جسن و پتر لە ١٣٠٠٠ جۆری وەسفکراو.  ئەگاریکاڵس هەروەها بە کوارگە پەڕدارەکان یا یوگاریکسیش ناسراوە.  ژمارەیەک لە کوارگە ئاگاریکوسەکان کە لە زمانی گشتی دا بە قارچکی گیا یا کوارگی ناومێرگان ناسراون ئەمانەن: ئەگاریکوس بیسپۆروس، ئەگاریکوس بێرناردی، ئەگاریکوس کامپێستریس، ئەگاریکوس بایتۆرکیز.
    ئەگاریکۆمایسیتیس = ئەمانە پۆلێکی کەڕووەکانن لە کەرتی باسیدیۆمایکۆتا.



    ئو


    ئۆ
    ئۆمنیڤۆر = Omnivore

    ئی
    ئیتیۆڵۆجی = هۆکارزانی = اسیب شناسی = Etiology

    ئێ


    ب
    باسرغە =
    برش = Mould
    بەژن = Stalk
    بەرەما = Principles
    بەکتیریا = Bacterium
    بەکتیریازانی = Bacteriology
    باڵا =
    باڵابەر = Lift, Elevator
    باسیدیۆمایکۆتا = لەگەڵ ئاسکۆمایکۆتا یەکێکە لە دوو کەرتە گەورەکە کە بن شانسینی دایکاریا پێکدەهێنن. باسیدیۆمایکۆتا سێ یەکی قارچکەکان دەگرێتە خۆ کە ژمارەیان دەوروبەری ٣٠،٠٠٠ دانەیە. بۆنموونە کڵاودارەکان، لینجەکان، کاسەییەکان و قۆچ بۆگەن و تاد...
    بەڵیان، بەڵیاندن = رازی، رازیکردن
    بندین = تەختی چۆم یا دەریا
    بن_ = Sub
    بیسپۆروس = Bisporus
    بیستەرۆک =
    بێتان، بێتانە = هێلانەی سمۆرە


    پ
    پزلیک = پسڵە، تسڵە، تسڵە وەرگانە، گونجەفسPuffball
    پسڵە = بڕوانە پزلیک
    پەڕین = 
    پۆرکین: Germinate
    پۆل = class
    پۆلاندن =
    پۆلێنکردن = Classification
    پەردە =
    پلورۆتوس = Pleurotus
    پلورۆتوس ئۆستریتوس = کارگی سەدەف
    پێکوڕە = Pupa
    مایندەکشت = Permaculture


    ت
    تاساندن = Shock
    توخمارە، گەرا = Spawn
    تۆرەمە = 
    هاگ پژێنی = 
    تەرز = جۆر، چەشن
    تیرە = Order
    توێژاڵ = Membrane
    ترامێتیس ڤێرسیکەڵەر = Trametis versicoloured
    تەوقە = دەسەومووچان، چەپەک، دەسێنە، دەسەوشێ
    تسڵە = بڕوانە پزلیک
    تسڵە وەرگانە = بڕوانە پزلیک
    تێزاندن = Inoculate
    تەپاڵە، دەوە دەشتی = 
    تەرس، تەرسەقول، قەرسەقول، تەپکەلاس، سەرکل، تەرسل = 

    ج
    جسن = Genus
    جیهان = Domain
    جۆر = Species
    جلەشین = کەزیکانی = Algae



    چ
    چاگا = Chaga
    چڕێژ = Concentrate
    چڕشت = Focus
    چەییگ =
    چڵەوەزی = Cutting, Grafting


    ح



    خ
    خاما = Ms
    خێزەرە = 
    خێزان = 
    خەنەتیلکە = گلسنگ
    خوری جندە = قەوزەی سەر ئاو
    خولپاتە = سووڕپاتە، گەرپاتە = Recycle
    خرز، خەرز، گەرا = Spawn
    خزگە = bed
    خشک = هەزارپێ 
    خەساندن = 



    د
    دەزوو، مەچیر، هەچیر = 
    دەزوولە =
    دری = Tag
    دەویان = معاینەی جسم
    دیتەرۆک =
    دەوە، تەپکە = 



    ر
    ریشاڵ = Fibre
    رێنج = کرمی گیابڕ، caterpillar
    رسکان = Grow
    رەچەڵەک = Origin
    رەگاژۆ = Ruining roots
    رەسەن = Original
    راژک = Tuber
    رۆسولا = Rosulla
    ریخ ، شیاکە، سەنێر، لاس، تەپەلاس، سەورۆ = Cow manure
    ریزەندام = Micro organism



    ز
    زایەند = Gender
    زایگۆت = Zygote
    زچلە = Germ, bug .  زیندەندام، بەتایبەتی زیندەندامێک کە دەبێتە هۆی بیماری.
    زیندەندام = Living organism
    زڕ = Fake, Artificial
    زلکەڕوو = Macrofungi




    ژ
    ژوور_ = Ultra
    ژێروانکە = Nappy



    س
    سان = Order
    سرکە = Vinegar



    ش
    شانشین = Kingdom
    شانە = Gill


    ع


    غ


    ف
    فرەپات = Multiple
    فەریک =
    فیقەرۆش = بۆلیتوس ئیدیوولەس
    فسەگور = Lycoperdon sp.)
    فسە کووچکان =  Lycoperdon sp.)


    ڤ
    ڤاکسین = Vaccine

    ق
    قارچک = بڕوانە کارگ
    قەوزە = Lichen فتریک، کەوز، کەڤز
    قەف = Ring
    قەد، بەژن = Stalk
    قۆزاخە = Cocoon
    قەلاس = Weed
    قۆزاخە = Pupa
    قەڵانگ = Hook



    ک
    کابە، بەلال = corn cob
    کابێنە = شۆرباوی بە ماش و گوڵەدان
    کارۆک = بڕوانە کارگ
    کاژی = Membranes
    كالووسە =  Cuscuta ، سۆتەکە، تڕتڕە، جۆرە بژارێکی مشەخۆرە رەگ و گەڵای نییە و لەگەڵ نەمام دەبێتە یەک و خۆراکی خۆی لە ئەو دایبن دەکات.
    کمی = ئەگاریکوس بیسپۆروس
    کوڤارکا راستان = ئەگاریکوس کۆمپێستریس
    کڤارکا پووشی = فۆمەس فۆمەنتاریوس
    کڵاو = Cap
    کۆرمە، راژک =
    کورسین، رەگاژۆکردن = Mycelium/root running
    کۆمپۆست = Compost
    کوڤ = کەڕوو، ئەفنیک، ئەفۆک، هەفنیک، ژەنگ، کام، کەمچۆک، کەفۆک، کەفنیک، کەفۆکە، کفک، کوف، کوفیک
    کوڵکوڵە = فوارە، نافوورە
    کەڕوو = Fungi
    کەزیکانی = قەوزەی سەر ئاو، جلەشینە = ئاڵگای
    کەڤژاڵ =
    کاسە = Volva
    کۆچەڵە = Volva
    کۆردیسێپس = مێڵەگورگانە
    کلکەقەل = Turkey tail
    کەوری = بڕوانە کواڕ
    کەیەک = Washing machine
    کواڕ = Store
    کولافک = بڕوانە کارگ
    کارگ = قارچک، قاچ، قارچ، قاچک، خاچک، هەڵچ، هەڵچی کوارگ، کارک، کوڤارک، کۆڤارک، کڤکارگ، کڤکارک، کومک، کارۆک، گوهک، کاکەڤلک، کاریک، کارکولیلک، کمی، کوارک، کیارەک، کۆکەڤیل، کۆکۆوارک، کوفکار، کوفکارک، کەفارگ، کافیرک، کارۆک
    کرمۆکە =
    کەمرە، سڕە، کەرمۆنە = 
    کەمێڵ = 
    کشپڵ، پشکڵ، پشقل، قشپڵ، بشکول = Sheep pellet
    کوڵەگە = مەڵوان قارچگ = مۆڵگەی قارچک
    کەرورە = لاسک و گەڵا و قەدی وشکبووی گوڵەدان
    کارگی دوگمەیی، قۆپچەیی، گژگی، کڵانی


    گ
    گۆن = Variety
    گونجەفس = پزلیک Puffball
    گەرا = Spawn


    ل
    لوو = ناوەڕاست، وسط

    م
    مالۆسکە = slug
    مایکۆپارازیتیزم = Mycoparasitism
    مایکۆفاجی = Mycophay, Fungivore
    مایکۆرایزا = mycorrhizal
    مایکۆهیترۆترۆفی = Myco-heterotrophy
    میکرۆب = microbe
    ریسوو = mycelium
    مریشتە = colonise  
    هەنگەشان = morel
    مۆڵگە = Colony
    مۆڵدان = colonise
    مڵە، وڵە، هوڵە، هووڵە برێژنەک، جۆبڕکە = 




    ن
    نەژاد = Race, Species
    نەرد = Trunk
    نم = moisture
    نمناک = moisturised


    و
    وانست = study
    وانەرۆک =
    ووردۆزی = تدقیق

    هـ
    هاگ = spore
    هاماج = بۆشایی ئاسمان The space
    هایدرۆپۆنیک =  روواندن و بەخێوکردنی سەوزی لە ئاودا و پێدانی خۆراکی کیمیایی پێیان لەجیات ئەو خۆراک و ماددانەی لە خاک دا هەن.
    هووت = Humid
    هنگار = O'clock
    باخداری = Horticulture
    هەوێن = yeast
    هەراش =
    هەزارپێ ، کشک = 

    ی

    یەڤا = هەمیشە، بەردوام
    یونجە = تڕتڕە، هاریە، کەلوەسمە = Caterpillar








    15.4.20

    ئەکواپۆنیک


    بۆ زانین و تێگەیشتن لە ئەکواپۆنیک وا باشە سەرەتا ئەکواکەڵچەر و هایدرۆپۆنیک بزانیت؛ چونکە ئەکواپۆنیک تێکەڵاوێکە لەم
    دووانە. بەڵام بەکورتی بەم جۆرە بۆت باس دەکەم:
    ١- ئەکواکەڵچەر: بریتییە لە بەخێوکردنی زیندەوەر و رووەکە ئاوییەکانی وەک ماسی، گوێچکەماسی، مالۆسکە، لینجە قەوزە و تاد.. کاتێک کە ئەمانە لە حەوزدا بەخێودەکرێن لەبەرئەوەی ئەو ئاوەی تێیدا دەژین بەردەوام دەسووڕێتەوە و لە حەوزەکەدا دەمێنێتەوە، لە ماوەیەکی دیاریکراودا پیس دەبێت و پێویستیی بە گۆڕین دەبێ؛ یان دەبێ دەرمانگەلێکی تێبکرێت بۆ پاککردنەوەی، بە مەرجێک ئەو دەرمانانەیش کاریگەریی نەرێنییان لەسەر زیندەوەر و رووەکەکان نەبێت. پاکڕارگتنی ئاوەکە یەکێکە لە ئەرکە قورسەکانی ئەکواکەڵچەر و لە هەمان کاتدا تێچوویەکی زیاتریشە کە لە کۆتاییدا لەسەر بەرهەمەکە هەژمار دەکرێت.
    ٢- هایدرۆ پۆنیک: بریتییە لەو رووەکە ئاساییانەی کە لە بری خاک لە ئاودا دەڕوێندرێن، واتە بەبێ بەکارهێنانی خاک و گڵ. بۆ نموونە خەیار، تەماتە، کاهوو، کەرەوز، سڵق و تاد.. بە وتەیەکی تر، حەوزی تایبەت ئامادە دەکرێن و تۆوی رووەکەکان یان هەندێ جار شەتڵ و نەمامەکان لە تەپەدۆردا لەسەر رووی ئاوەکە دەڕوێندرێن. لەبەرئەوەی رووەکەکان رەگ و ریشەیان لە خاکدا نییە، بۆ ماوەیەک دەژین بەڵام دوواتر خۆراکی پێویستیان پێناگات، هەربۆیە بۆ گەشەکردنیان ماددەی خۆراکیی دەسکردیان پێدەدرێت؛ لەڕێگەی تێکەڵاوکردن لەگەڵ ئاوەکە. لەکاتێکدا کە پێدانی ئەو خۆراکە تێچوویەکی زیادەیە، زۆر جار کەمی و زۆریی ماددە خۆراکییەکانیش دەبێتە گرفت بۆ رووەکەکان و کاریگەریی نەرێنیی دەبێت.
    ٣- ئەکواپۆنیک: وەک گوتمان تێکەڵاوێکە لەم دووانەی سەرەوە. لە ئەکواپۆنیک دا زیندەوەر و رووەک و قەوزە ئاوییەکان لە ژێر ئاوەکەدا بەخێودەکرێن و خۆراکی رووەکەکانی تر دابین دەکەن. رووەکەکانیش کە لە هایدرۆپۆنیکدا ریشەیان لە ئاودایە و لە جیاتی خاک، خۆراکی دەسکرد لە رێگەی ئاوەکەوە وەردەگرن، ئاوەکە بۆ زیندەوەرە ئاوییەکان پاک دەکەنەوە و پێیویست ناکات ئاوەکە بگۆڕدرێت، یان دەرمانی پاککردنەوەی بۆ بەکاربهێنرێت. کەواتە ئەکواپۆنیک لە یەک کاتدا دوو جۆر بەرهەمی هەیە و لە هەمان کاتیشدا تێچوویەکی زیادە لە کۆڵ جووتیار دەکاتەوە و بەرهەمەکەیشی ئۆرگانیکترە.
    ئەم وێنەیە حەوزێکی بچووکی ئەکواپۆنیک وەک نموونە نیشاندەدات کە لەسەر و لە ژێر ئاوەکە رووەک و زیندەوەر بەخێودەکرێت.



    پێرماکەڵچەر یا مایندەکشتی


    مایندەکشتی بریتییە لە کۆمەڵێک نەخشە و بنەمای چاندن و کشتوکاڵ و باخداری کە تیایدا بایەخێکی زۆر بە ژینگە و سروشت و بەرەماکانی خۆڕسکی دەدرێت. چوارچێوەی کاری مایندەکشتی زۆر فراوان نییە بەڵام زۆر گرنگە چونکە لە بڕی تێچوو کەم دەکاتەوە و لە هەمان کاتیشدا لە رووبەرێکی کەمدا بەرهەمێکی زۆرتر و هەمەجۆر بەدەست دەهێنێت. 
    لە سیستەمی مایندەکشتی دا رووەکەکان بەگوێرەی هەڵکەوتەی رووبەرەکە و ئاو و هەوا و وەرزەکان و ئاراستەکان و بەرزی و نزمی رێکدەخرێن. هەروەها رووەکەکان بەشێوەی تێکەڵاو دەڕوێندرێن بەو جۆرەی کە خۆیان لە سروشتدا هەن. بۆ وێنە لە پاڵ گوڵەبەڕۆژەدا دەکرێ خیار بچێنرێت. هەرکە خیارەکە بڕکەی درێژ بوو ئاراستەی سەر لاسکی گوڵەبەڕۆژەکە دەکرێت و خۆی لە ئەو دەئاڵێنێت، بەمجۆرە جێگایەکی کەمتر داگیردەکات. هەروەها لەپاڵ گەنمەشامیدا کۆمەڵێک باقلە و فاسۆلیا دەچێنرێت کە خۆیان لە گەنمەشامیەکە دەئاڵێنن و لە هەمان کاتدا لەگەڵ یەکتریش دەگونجێن.
    لەلایەکی ترەوە شوێنی نسار و سێبەر بۆ ئەو رووەکانە تەرخان دەکرێ کە پێویستیی زۆریان بە خۆرەتاو نییە و شوێنی بەربەڕۆچکەیش بۆ دەدرێ بەو رووەکانە کە حەزیان زۆر لە تیشکی خۆرە. هەندێ کەس تەنانەت شوێنی روواندنی کوارگیش لەم جۆرە باخانەدا دەگونجێنێت.
    مایندەکشتی تەنیا گرنگی بە خۆراک نادات بەڵکوو دەکرێ گوڵ و رووەکە جۆراوجۆرەکانی رازاندنەوەیش بەم رێبازە بڕوێندرێن و رێکبخرێن. ئەو شوێنەی بۆ مایندەکشتی تەرخان دەکرێ مەرج نییە رێک و راست و گۆڕ بێت، دەکرێ شیوێک بێت یا بەرزی و نزمی و ناڕێکی بێت؛ بەڵام ئەوە ئەرکی جووتیارەکەیە کە بەگوێرەی زەوییەکە نەخشە دابڕێژێت و رووەکەکان ریزبکات و رێکبخات.